بلایی که فیلترینگ بر سر اینترنت ایران آورد

در حالی که مدت زمان زیادی از اتمام جنگ بین رژیم صهیونیستی و ایران می‌‌‌گذرد، اختلال اینترنت همچنان ادامه دارد؛ موضوعی که کنشگران اینترنت در همایش وزارت ارتباطات با عنوان «اینترنت، آینده ایران» نیز به آن اشاره کردند.

بهزاد اکبری، مدیرعامل شرکت زیرساخت، در دومین پنل این همایش شبکه اینترنت کشور را یکی از آلوده‌‌‌ترین شبکه‌‌‌های اینترنتی در جهان دانست و گفت: «از ۲ روز قبل از جنگ ۱۲ روزه حجم حملات DDoS افزایش یافته بود.البته حملات DDoS نمی‌تواند دلیلی برای مسدودسازی پهنای باند اینترنت باشد و هیچ‌وقت این بهانه را نمی‌‌‌پذیریم.»

او با اشاره به ثبت بیش از ۱۲ هزار حمله داخل به داخل در ۲۴ ساعت گذشته، این حملات را کاملا سازمان‌‌‌یافته دانست و گفت: «این حملات از سوی دستگاه‌‌‌هایی انجام شده که آلوده شده‌‌‌اند و به عنوان ابزار حمله علیه زیرساخت‌‌‌های داخلی مورد سوءاستفاده قرار گرفته‌‌‌اند. حملات DDoS با حجم ۴۰۰ گیگابیت بر ثانیه در روزهای اخیر بوده است.

در ۲۴ ساعت گذشته ۵۷۰۰ حمله از خارج و تعداد زیادی آلودگی داخلی شناسایی شده است؛ این آلودگی‌‌‌ها اغلب ناشی از دستگاه‌‌‌های آلوده داخل کشور هستند.» او در ادامه با اشاره به یکی از گلوگاه‌‌‌های اصلی امنیت شبکه گفت: «کمبود نیروی انسانی متخصص یکی از دلایل آسیب‌‌‌پذیری ماست. مهاجرت گسترده نیروهای نخبه باعث شده است در بسیاری از سازمان‌ها با کمبود نیروی متخصص امنیت سایبری روبه‌رو باشیم؛ دلیل این مشکل عقب‌‌‌ماندن تربیت نیروی انسانی از سرعت تحولات دیجیتال است.»

اکبری همچنین استفاده از تجهیزات و ابزارهای سخت‌افزاری دست‌‌‌دوم را باعث افزایش آلودگی شدید شبکه و خطر نفوذ به زنجیره تامین دانست و توضیح داد: «میزان بالایی از سرورهای موجود دست‌‌‌دوم هستند و بنابراین آلوده کردن آنها کار سختی به‌‌‌شمار نمی‌‌‌‌‌‌آید. مساله سایبری اکنون پاشنه آشیلی است که در همه زمینه‌‌‌ها و حوزه‌‌‌ها اهمیت دارد و آسیب‌‌‌پذیری شبکه اینترنت کشور را می‌توان ناشی از دلایل گوناگونی دانست. برای مثال مهاجرت گسترده منابع انسانی از عوامل مهم تضعیف سازمان‌ها برای تامین این بخش بوده است.»

اکبری در ادامه به این نکته اشاره کرد که گسترش استفاده از سرویس‌‌‌های ابری از دیگر راهکارهای موثری است که شاید در کشور بنا به محدودیت‌‌‌هایی از جمله زیرساخت، ناامنی برخی از اپلیکیشن‌‌‌ها، دست دوم بودن سخت‌افزارها و غیره بازدهی لازم را نداشته باشد. رئیس شرکت زیرساخت کشور هشدار داد که بخش بزرگی از تهدیدات سایبری علیه ایران نه از خارج، بلکه از داخل کشور و با استفاده از دستگاه‌‌‌های آلوده کاربران انجام می‌شود.

 سیاست ناموفق مسدودسازی

در حال حاضر فیلترشکن‌‌‌ها یکی از اصلی‌‌‌ترین عواملی هستند که کارشناسان از آنها به عنوان آلوده‌‌‌کننده‌‌‌های شبکه نام می‌‌‌برند. لازم به یادآوری است که محدودیت‌‌‌های اعمال‌‌‌ شده و فیلترینگ‌‌‌ گسترده در سال‌‌‌های اخیر باعث شده است استفاده از فیلترشکن‌‌‌ها رشد قابل توجهی داشته باشد که مشکلاتی مانند آسیب‌‌‌پذیری‌‌‌های امنیتی و هدایت ناخواسته داده‌‌‌های کاربران به سرورهای ناشناس را به دنبال داشته است. آرین اقبال، کارشناس شبکه، در ادامه این پنل به این مورد اشاره کرد و از ضعف‌‌‌های ساختاری در مدیریت حملات گفت.

او در این باره توضیح داد: «مشکل اصلی در سیاست محدودسازی است و بستن اکوسیستم یعنی تحقق خواسته‌‌‌ مهاجم. در جریان جنگ اینترنت قطع شد، اما می‌توانست فقط کیفیت کاهش یابد. مقابله با DDoS نباید بهانه‌‌‌ای برای قطع اینترنت باشد. زیرساخت‌‌‌ها عملا به بستر بدافزار تبدیل شده‌‌‌اند. امروز حتی نوجوانان با ابزارهای دور زدن فیلترینگ آشنا هستند.

سیاست مسدودسازی موفق نبوده و شبکه را به‌شدت آلوده کرده است. ما نیازمند شفافیت و انتشار عمومی گزارش‌های دقیق فنی هستیم. گزارش‌های فعلی نه شفاف‌‌‌اند نه برای تحلیلگران مفید هستند.» اقبال همچنین معتقد بود مقابله با فیلترشکن‌‌‌ها عملا امکان‌پذیر نیست و کیفیت شبکه و اکوسیستم را تخریب می‌‌‌کند و از سوی دیگر شبکه را به بستر بدافزار تبدیل کرده است.

بهزاد اکبری، مدیرعامل شرکت زیرساخت، در واکنش به این اظهارات توضیح داد: «هرگز مقابله با DDoS بهانه‌‌‌ای برای مسدودسازی نیست. شرکت زیرساخت مسوول مسدودسازی نیست. ما خودمان را در کنار این بخش می‌‌‌بینیم و دوستانی که مسوولیت امنیت کشور را دارند، دغدغه‌‌‌های متفاوتی دارند. ما نیاز به بازنگری در ساختار تصمیم‌گیری و در مدیریت دسترسی‌‌‌ها داریم.

ممکن است به اقتضای شرایط محدودیت‌‌‌هایی وجود داشته باشد، اما انتظار این است که ساختار تصمیم‌گیری در اعمال محدودیت‌‌‌ها چند بعدی فکر کند.» اکبری در این باره تاکید کرد که قطع اینترنت چیزی نیست که به راحتی تن به آن دهیم و باید اتفاق بدی افتاده باشد که اینترنت را قطع کنیم؛ زیرا زندگی ما وابسته به اینترنت است و این کار آسیب جدی‌‌‌ هم به اکوسیستم می‌‌‌زند.

محمد کشوری، مدیر اندیشکده طیف، نیز در این پنل در خصوص آسیب‌‌‌زایی فیلترشکن‌‌‌ها توضیح داد: «فیلترینگ قطعا ابزار مناسبی برای مقابله با فیشینگ و مواردی مثل این است، ولی وقتی از این ابزار بیش از حد استفاده می‌شود، به ضد خودش تبدیل می‌شود. ما مدت‌هاست درگیر فیلترینگ پلتفرم‌‌‌ها هستیم و عده‌‌‌ای هم لو رفتن اطلاعات کشور را به این پلتفرم‌‌‌ها تقلیل می‌دهند. شما حتی اگر کل شبکه اینترنت را ببندید، تا مادامی که مردم گوشی هوشمند دارند، این موبایل‌‌‌ها قابلیت هک‌‌‌شدن دارد.»

یاسر جلالی، پژوهشگر سیاستگذاری، نیز در این پنل با انتقاد از رویکرد صفر و یکی گفت: «دوگانه قطع یا وصل منسوخ شده است. این ساده‌‌‌انگاری است که یا ببندیم یا باز کنیم. باید بین نظارت و آزادی، امنیت و فرصت اقتصادی و اتصال جهانی و حاکمیت سایبری تعادل ایجاد کنیم. فیلتر کردن اینستاگرام در ۱۴۰۱ یک اشتباه واضح بود. خاموش‌‌‌ کردن سرویس‌‌‌هایی مثل اینستاگرام بدون ارائه راه‌‌‌حل نتیجه‌‌‌ای ندارد. اگر تصمیمات بدون در نظر گرفتن ذی‌‌‌نفعان و اثرات واقعی‌‌‌شان اتخاذ شوند، نه‌‌‌تنها مشکلات حل نمی‌شوند بلکه تخریب اکوسیستم نیز تشدید می‌شود.»

از بحران فنی تا تهدید امنیت ملی

البته فارغ از چالش‌‌‌های فنی و امنیتی، برخی دیگر از کارشناسان روی این موضوع تمرکز دارند که محدودیت‌‌‌های اینترنتی صرفا یک موضوعی ناشی از عوامل فنی نیست، بلکه این مورد می‌تواند به تضعیف همبستگی اجتماعی و حتی تهدید امنیت ملی منجر شود. در پنل سوم این همایش با عنوان «اینترنت و آینده جامعه ایران»، محمد رهبری، مشاور وزیر ارتباطات در امور فناوری و نوآوری اجتماعی داده‌‌‌محور، به این موضوع اشاره کرد و گفت:«شرایط اخیر نشان داد فناوری و شبکه‌‌‌های اجتماعی در هر سطح و زاویه‌‌‌ای از جامعه جدا نمی‌شوند.

بنابراین سیاستگذاری نباید عاملی برای تضعیف همبستگی در جامعه باشد. بر این اساس سیاستگذاری در عرصه فناوری می‌تواند علاوه‌‌‌ بر تاثیرگذاری روی تقویت یا تضعیف همبستگی بر امنیت ملی نیز تاثیرگذار باشد. لازمه‌‌‌ امنیت ملی لحاظ کردن ذی‌‌‌نفعان در سیاستگذاری است.»

رهبری همچنین تاکید کرد که در شرایط بحرانی شبکه‌‌‌های اجتماعی در مقابل تلویزیونی که روایتی یک سویه بیان می‌‌‌کرد، تبدیل به مکانی برای روایت‌‌‌های گوناگون شده بود. او توضیح داد: «در شبکه‌‌‌های اجتماعی ممکن است فرد منابع مختلفی را پیگیری کند و به همین دلیل تنها با روایت یک سویه و آسیب‌‌‌های ناشی از آن مواجه نخواهد شد. هرچند که ماهیت پلتفرم‌‌‌ها و تاثیراتی که به دنبال دارند، با هم متفاوت است و برخی می‌توانند تاثیر مخرب داشته باشند، اما محدود کردن آنها این اثر مخرب را تشدید می‌‌‌کند.»

مرضیه ادهم، کنشگر اینترنت، در ادامه این پنل در خصوص مواجهه ایران با فناوری‌‌‌های نوین گفت: «در ایران فرصت کافی نداشتیم که به‌‌‌درستی درباره فناوری‌‌‌های نوین گفت‌وگو کنیم و همانطور  تقریبا با برخی فناوری‌های جدید برخورد سلبی داشتیم،

با اینترنت هم همین رفتار را کردیم. از سال ۲۰۰۹ و هم‌‌‌زمان با ظهور جدی پلتفرم‌‌‌ها در فضای عمومی، برخوردهای ما با این پدیده عمدتا سلبی بود؛ در حالی که باید ساختارهای فکری، اجتماعی و حتی حقوقی برای این تحولات آماده می‌شدند. در اروپا یا آمریکا مقررات اینترنت و محدودیت‌‌‌های احتمالی همواره با درنظر گرفتن نقشص بخش خصوصی، نهادهای مدنی و حقوق کاربران همراه بوده است. حتی وقتی قانونی سخت‌‌‌گیرانه وضع می‌شود تضمین‌‌‌های آزادی هم در کنار آن تعریف می‌شود.

اما در ایران مسیر غالب برخورد سلبی و مسکوت‌‌‌سازی بوده است.» ادهم همچنین تاکید کرد که اینترنت امروز فقط ابزار ارتباطی نیست، بلکه بخشی از فضای گفت‌وگو، مشارکت اجتماعی و حتی مرجعیت خبری شده است. اگر کسی بپرسد در زمان قطع اینترنت در جنگ ۱۲ روزه مرجعیت اطلاع‌‌‌رسانی در اختیار چه کسی بود؛ پاسخ روشن است.

اینترنت امروز نقش بنیادینی در شکل‌‌‌گیری همبستگی اجتماعی دارد و ما نمی‌توانیم بدون آن ساختار ارتباطی پایداری داشته باشیم. مجتبی قلی‌‌‌پور، عضو هیات علمی پژوهشکده مطالعات راهبردی، نیز در جریان این پنل به این مورد اشاره کرد که ۲۰ سالی می‌شود که بسیاری از نهادهای مربوطه در کشور، اینترنت را عامل بحران‌‌‌های اجتماعی و ناآرامی‌‌‌ها می‌‌‌دانند. این در حالی است که اگر اینترنت در روزهای ابتدایی بحران وجود نداشت، نمی‌توانستیم همبستگی ایجاد شده میان مردم را ببینیم.

او توضیح داد: «امروزه و در سال ۲۰۲۵ ما بدون اینترنت نمی‌توانیم ملت ایران باشیم. ما به غلط اینترنت را مقصر اصلی مسائل به وجود آمده در کشور معرفی می‌‌‌کنیم، در حالی که اینترنت تنها روایت‌‌‌گر اتفاقات است. بررسی شاخص‌‌‌های کیفیت زندگی دیجیتال در سال ۲۰۲۳ نشان می‌دهد ایران از میان ۱۲۱ کشور در جایگاه ۹۱ قرار دارد. در شاخص قابل‌‌‌ پرداخت بودن قیمت اینترنت رتبه ۱۰۴ و در امنیت الکترونیک رتبه ۱۲۰ را کسب کرده‌‌‌ایم. با وجود تاکید مداوم بر امنیت اما طبق آمار نخستین چیزی که از دست داده‌‌‌ایم امنیت بوده و بدترین شاخص‌‌‌های ما برای همین حوزه است.»

قلی‌‌‌پور همچنین بیان کرد که ایران از نظر تعداد مشترکین اینترنت ثابت از میان ۱۳۴ کشور، در جایگاه ۸۰ و از نظر قیمت تلفن همراه رتبه ۱۱۸ را دارد. او گفت: «ایران یکی از گران‌‌‌ترین کشورها از نظر دسترسی به ابزارهای دیجیتال است. از نظر دسترسی به اینترنت در جایگاه ۷۱ از ۱۳۴ کشور جهان هستیم و از نظر سرعت دانلود اینترنت موبایل رتبه ۶۹ از ۱۱۱ بوده و از نظر سرعت دانلود اینترنت ثابت نیز در جایگاه ۱۴۶ از ۱۶۲ کشور دنیا قرار داریم.»

عضو هیات علمی پژوهشکده مطالعات راهبردی اشاره کرد که در شاخص توسعه فاوا از بین ۱۷۰ کشور دنیا در سال ۲۰۲۴ رتبه ما ۷۰ بوده است. در خاورمیانه نیز کویت رتبه اول در همین شاخص است. قلی‌‌‌پور تاکید کرد: « این آمار تنها عدد نیستند. توسعه در درجه اول خود را در چهره مردم نشان می‌دهد و اعداد تبدیل به زندگی، رفاه و رضایت از زندگی می‌شوند. ما از جاسوس ساختن از برخی پلتفرم‌‌‌ها به توسعه نرسیده و تنها زمان را از دست می‌‌‌دهیم.

مجموعا در این شاخص‌‌‌ها تا سال‌‌‌های ۹۶و ۹۷ روند رو به بهبودی دیده می‌شد، اما پس از آن افت کرده‌‌‌ایم.» قلی‌‌‌پور همچنین به این مورد اشاره کرد که در شاخص توسعه دولت الکترونیک نیز ایران در سال ۲۰۰۳ رتبه ۱۰۷ را داشت و عربستان ۱۰۵؛ اما امروز عربستان به رتبه ۶ جهان رسیده، درحالی‌‌‌که ایران تنها ۶ رتبه رشد کرده است و این فاصله نشان‌دهنده تفاوت نگاه به اینترنت تهدیدمحور یا توسعه‌‌‌محور است. در همین راستا، کارشناسان معتقدند در صورتی که محدودیت‌‌‌‌‌‌ها و فیلترینگ در فضای ارتباطی کشور همچنان ادامه داشته باشد، نه‌‌‌تنها امنیت شبکه قربانی این وضعیت خواهد شد، بلکه اعتماد عمومی نیز تحت تاثیر قرار می‌گیرد.