آثار تحریم‌های جدید اتحادیه اروپا علیه مسکو بر تهران

فرشید فرحناکیان، در یادداشتی در روزنامه اعتماد نوشت: در حالی که اتحادیه اروپا بسته تحریمی هجدهم خود علیه روسیه را تصویب کرده، تمرکز تحلیلگران انرژی بر پیامدهای این اقدامات بر بازار جهانی نفت افزایش‌ یافته است. یکی از محورهای کمتر بررسی ‌شده، تاثیرات غیرمستقیم این تحریم‌ها بر صادرات نفت ایران است؛ کشوری که با وجود تحریم‌های امریکا، همچنان توانسته بخشی از بازارهای آسیایی را در اختیار داشته باشد؛ اما آیا ورود نفت ارزان‌تر روسیه به این بازارها، موقعیت ایران را تضعیف خواهد کرد؟

1) سقف قیمت جدید نفتی و ابزارهای مکمل

اتحادیه اروپا سقف قیمت شناور برای نفت روسیه را ۱۵ درصد پایین‌تر از میانگین ارزش بازار تصویب کرد و آن را 6/47 دلار تعیین کرد. در چارچوب تحریم‌های جدید که از سوم سپتامبر ۲۰۲۵ (12 شهریور 1404) اجرایی می‌شود، سقف قیمت نفت دریایی روسیه از ۶۰ دلار به 6/47 دلار در هر بشکه کاهش‌ یافته است و شرکت‌ها شامل کارگزاران بیمه و شرکت‌های حمل‌ونقل در داخل اتحادیه اروپا و انگلیس نمی‌توانند برای تسهیل فروش بالاتر از سقف تعیین‌شده اقدام کنند.

این اقدام به همراه تحریم ۱۰۵ نفتکش از ناوگان سایه روسیه، محدودیت بر معاملات خط لوله نورد استریم، بخشی از تلاش اروپا برای کاهش درآمدهای نفتی کرملین است. بن مک‌ویلیامز، عضو وابسته در حوزه انرژی و سیاست‌های آب و هوایی در اندیشکده اروپایی بروگل گفت که این تحریم‌ها عملا خطوط لوله نورد استریم را از بین برده‌اند. در این دور از تحریم‌ها، اتحادیه اروپا همچنین هفت شرکت مستقر در امارات متحده عربی را به اتهام مشارکت در تجارت نفت و ارایه خدمات مدیریت کشتیرانی در حمایت از صادرات روسیه هدف قرار داده است.

همچنین پالایشگاه نفت نایارا انرژی هند؛ که ۴۹ درصد سهام آن متعلق به شرکت روس‌نفت است، به این فهرست اضافه‌ شده است. اگرچه بخش عمده معاملات نفت همچنان به دلار انجام می‌شود و موسسات مالی امریکایی نقش تعیین‌کننده دارند، اتحادیه اروپا با این بسته قصد دارد مسیرهای فرعی فروش نفت روسیه را مسدود کند.

وزارت بازرگانی چین با انتقاد از اقدام اتحادیه اروپا مبنی ‌بر قرار دادن نام تعدادی از شرکت‌ها و موسسات مالی چینی در جدیدترین بسته تحریمی علیه روسیه، این تصمیم را فاقد وجاهت قانونی و بی‌پایه دانست و تاکید کرد پکن از حقوق و منافع قانونی شرکت‌های خود قاطعانه دفاع خواهد کرد. اتحادیه اروپا در قالب این بسته تحریم‌های خود علیه روسیه، دو بانک و پنج شرکت چینی را به اتهام کمک به دور زدن تحریم‌های پیشین در فهرست سیاه خود قرار داد.

سخنگوی وزارت بازرگانی چین با تاکید بر مخالفت همیشگی پکن با تحریم‌های یک‌جانبه تصریح کرد: «چین همواره با تحریم‌هایی که فاقد مبنای حقوقی بین‌المللی بوده و بدون مجوز شورای امنیت سازمان ملل اعمال می‌شوند، مخالف است.» وی هشدار داد: این اقدام اتحادیه اروپا می‌تواند تاثیرات منفی جدی بر تجارت دوجانبه و همکاری‌های اقتصادی و مالی چین و اروپا داشته باشد.

این وزارتخانه ضمن درخواست توقف فوری «این اقدام نادرست» اعلام کرد: چین برای حفاظت از حقوق و منافع مشروع شرکت‌های تحریم‌شده خود، اقدامات لازم را اتخاذ خواهد کرد. طبق ادعای بروکسل، بانک روستایی تجاری هی‌هه و بانک روستایی تجاری هیلونگ‌جیانگ سویفن‌هه به دلیل ارایه خدمات مرتبط با رمزارزها که به گفته مقامات اروپایی «باعث تضعیف اثربخشی تحریم‌ها علیه روسیه شده است»، در این فهرست تحریمی قرار گرفته‌اند. این نخستین‌بار است که بانک‌های چینی از زمان آغاز بحران اوکراین در فوریه ۲۰۲۲ در فهرست تحریم‌های اتحادیه اروپا قرار می‌گیرند.

2)رقابت غیرمستقیم با ایران

تحلیل‌ها نشان می‌دهد که این تحریم‌ها در کوتاه‌مدت تاثیر چندانی بر عرضه جهانی نفت نداشته‌اند؛ به‌ویژه آنکه روسیه با استفاده از تخفیف‌های بالا و ناوگان حمل‌ونقل جایگزین، فروش خود را به چین و هند حفظ کرده است. به عنوان نمونه، نفت اورال روسیه در ماه‌های اخیر با تخفیف‌های ۴۰ تا ۵۰ درصدی نسبت به نفت برنت به بازار آسیا عرضه ‌شده است. همین نکته، رقابت قیمتی میان ایران و روسیه را در بازارهای حساس آسیا به مساله‌ای جدی تبدیل می‌کند.

ایران نیز برای دور زدن تحریم‌های امریکا، عمدتا به بازار چین و برخی خریداران فرعی در جنوب آسیا تکیه دارد. حال با تخفیف‌های تهاجمی روسیه، احتمال کاهش سهم ایران از این بازارها وجود دارد. کارشناسان حوزه انرژی در این زمینه دو رویکرد اصلی دارند: دیدگاه نخست بر تاثیر منفی این تحریم‌ها بر ایران تاکید دارد. بر اساس این نگاه، روسیه با کاهش قیمت‌ها، مشتریان مشترک با ایران مانند چین را به سمت خود جذب می‌کند و در نتیجه، درآمد نفتی ایران کاهش می‌یابد. هزینه‌های بالای بیمه، حمل‌ونقل و ریسک‌پذیری بالاتر نفت ایران نیز این رقابت را دشوارتر کرده است.

دیدگاه دوم معتقد است که تاثیر این تحریم‌ها بر ایران محدود خواهد بود. به این دلیل که تحریم‌های اروپا بیشتر متمرکز بر ساختار بانکی و حمل‌ونقل اروپایی هستند، در حالی که بازارهای اصلی ایران در حوزه آسیا و عمدتا خارج از کنترل مستقیم اروپا قرار دارند. گزارش‌ها نشان می‌دهد که ایران در ماه مه ۲۰۲۵ حدود 8/1 میلیون بشکه در روز نفت صادر کرده است؛ رقمی که نسبت به دوره تشدید تحریم‌ها در سال ۲۰۱۹ افزایش محسوسی دارد.

این آمار نشان‌دهنده توان نسبی تهران در حفظ مسیرهای صادراتی به‌رغم محدودیت‌های موجود است. با این‌ حال، تحریم اخیر اتحادیه اروپا علیه حسین شمخانی؛ یکی از بازرگانان نفتی ایرانی به دلیل همکاری با روسیه نشان می‌دهد که بخشی از شبکه صادراتی ایران ممکن است با پیامدهای غیرمستقیم بسته جدید روبه‌رو شود. علاوه بر این، در صورت افزایش وابستگی چین به نفت تخفیف‌دار روسیه، جایگاه ایران در این بازار نیز ممکن است به چالش کشیده شود.

 ایران در تنگنای رقابت قیمتی

تحریم‌های جدید اروپا نشان‌دهنده عزم این اتحادیه برای افزایش هزینه‌های جنگ برای روسیه است؛ اما در عین‌ حال چالش‌هایی را در روابط بین‌الملل، به‌ خصوص با کشورهای کلیدی مانند چین و هند ایجاد می‌کند.

باوجود آنکه این تحریم‌های جدید مستقیما متوجه ایران نیستند؛ اما پیامدهای قیمتی و رقابتی آنها در بازارهای آسیایی نفت ایران غیرقابل چشم‌پوشی است. در دوره‌ای که روسیه نفت خود را با تخفیف‌های چشمگیر عرضه می‌کند، رقابت ایران برای حفظ سهم بازار وارد مرحله‌ای سخت‌تر شده است. در این شرایط، ایران برای حفظ جایگاه خود، نیازمند راهبردهایی مانند کاهش هزینه‌های عملیاتی، تثبیت قراردادهای دوجانبه، استفاده از ابزارهای مالی جایگزین و تقویت روابط نفتی با چین و هند خواهد بود.