پشت پرده توسعه کریدور «واخان» / آیا پکن برای مقابله با تروریست‌ها آماده می‌شود؟

به گزارش تجارت نیوز، در تاریخ ۲۱ اوت، وانگ یی، وزیر امور خارجه چین، پس از بازدید از هند و پاکستان، وارد کابل شد. سفر رئیس دستگاه دیپلماسی چین به افغانستان اهمیت ویژه‌ای دارد، چرا که پس از سه سال وقفه این سفر انجام شد. اما آنچه این این فعل و انفعال‌ها را برجسته‌تر می‌کند، برنامه‌ریزی پکن برای برگزاری نشست سه‌جانبه با پاکستان و افغانستان است؛ نشستی که هدف اصلی آن بررسی نگرانی‌های امنیتی چین در مورد بخشی از سرزمینی است که چین و افغانستان را به هم متصل کرده و با عنوان «کریدور واخان» شناخته می‌شود.

درباره گذرگاه استراتژیک «واخان»

کریدور واخان یک قطعه زمین باریک به طول ۳۵۰ کیلومتر است که عرض آن بین ۱۰ تا ۵۰ کیلومتر متغیر است. این کریدور چین را به منطقه خودمختار سین‌کیانگ و استان بدخشان در افغانستان متصل می‌کند. این گذرگاه میان تاجیکستان در غرب و خیبر پختونخوا و گلگت بالتستان در شرق قرار دارد. در شرایط کنونی چین در افغانستان سرمایه‌گذاری کرده و از زمان بازگشت طالبان در سال ۲۰۲۱ از این کشور دور نشده، پکن در برخورد با طالبان محتاط بوده، زیرا سرمایه‌گذاری‌های اولیه نتایج مورد انتظار را به همراه نداشته است.

طبق گزارشی که توسط مرکز استیمسون منتشر شده، سرمایه‌گذاری‌های چین از سال ۲۰۲۱ تقریبا ثابت مانده و واردات از افغانستان به شکل چشمگیری افزایش نیافته است.

گزارش‌ها همچنین تاکید دارند که سرمایه‌گذاری چین در معدن مس میس آینک و میدان‌های نفتی آمو دریا هنوز به ثمر نرسیده‌اند. با وجود این موانع، طالبان و پکن در حال پیشبرد طرحی برای ساخت یک جاده از طریق کریدور واخان به چین هستند. طبق گزارش «Al Emarah English»، ارگان رسمی دولت طالبان، جاده کریدور واخان در دو مرحله ساخته خواهد شد.

مرحله اول این پروژه ۵۰ کیلومتر از بادی گنباد در پامیر کوچک تا نقطه صفر مرزی با چین خواهد بود که کارهای مقدماتی آن تکمیل شده و ۶۰ درصد از ساخت آن تا مارس ۲۰۲۵ انجام شده است. مرحله دوم این جاده ۷۱ کیلومتر خواهد بود که تا پایان سال جاری تکمیل خواهد شد. کارشناسان بر این باورند که پس از تکمیل این جاده، چین به بازارهای جدیدی در اروپا از طریق افغانستان دسترسی پیدا خواهد کرد و در عین حال، افغانستان که یک کشور محصور در خشکی است، یک کریدور جدید برای واردات و صادرات کالاها با چین خواهد داشت.

هراس از فعلیت تهدیدهای بالقوه

با وجود پتانسیل بزرگ اقتصادی که این پروژه برای چین دارد، پکن برای تسریع روند ساخت این جاده همچنان محتاط است، چرا که تهدیدات امنیتی ناشی از فعل و انفعال‌های بازیگران غیردولتی در منطقه افزایش یافته است. وزیر امور خارجه چین هفته گذشته خواستار گشت‌های مشترک و تلاش‌های بیشتر برای مقابله با تروریسم شد تا بدین طریق تهدیدات را کاهش دهد. پکن از حضور و فعالیت گروه‌هایی مانند جنبش اسلامی ترکستان شرقی (ETIM) و داعش شاخه خراسان (ISKP) نگران است؛ گروه‌هایی که در افغانستان فعالیت دارند و پیش‌تر منافع چین در این منطقه را هدف حملاتشان قرار دادند. این نگرانی‌ها در شرایط کنونی به نظر موجه می‌آید، به ویژه با توجه به مواردی چوم، تهدید مداوم جنبش اسلامی ترکستان شرقی.

جنبش ترکستان شرقی (ETIM)، جنبشی جدایی‌طلب با اکثریت اویغور است که خواستار استقلال منطقه سین‌کیانگ در شمال غرب چین است. در حالی که جنوب سین‌کیانگ عمدتا مامن اویغورها است و شمال منطقه اورومچی عمدتا میزبان چینی‌های هان است. اویغورها ادعا می‌کنند سین‌کیانگ که پیشتر با عنوان ترکستان شرقی شناخته می‌شد، تحت اشغال غیرقانونی چین قرار دارد.

از همین رو جنبش ترکستان شرقی، که به نام حزب اسلامی ترکستان (TIP) نیز شناخته می‌شود، در دهه ۱۹۹۰ و اوایل دهه ۲۰۰۰ حملات خشونت‌آمیز زیادی انجام داد. در سال‌های اخیر، دولت چین برای سرکوب این گروه اقداماتی انجام داده و آنها را مجبور کرده که به افغانستان پناه ببرند، جایی که این گروه توسط طالبان پناه داده شدند و همراه با القاعده به مبارزه ادامه می‌دهند. رهبر فعلی  این گروه، عبدالحاق ترکستانی، عضو شورای القاعده بوده است.

این گروه در استان بدخشان که کریدور واخان در آن قرار دارد، حضور برجسته‌ای دارد. پس از به قدرت رسیدن طالبان در سال ۲۰۲۱، دولت طالبان عناصر جنبش ترکستان شرقی را از بدخشان به سمت جنوب منتقل کرده و به فشارهای چین پاسخ داده است. اما گزارش‌های اخیر حاکی از آن است که این گروه ممکن است در سوریه، افغانستان و سایر نقاط قدرتش را احیا کند؛ گزاره‌ای که به نگرانی‌های چین دامن زده است.

در سوریه، جنگجویان ترکستان شرقی تحت فرماندهی عبدالحاق ترکستانی برای جنگیدن در کنار جبهه النصرت، پیش‌گام گروه‌های شورشی در این کشور قلمداد می‌شوند. گروه‌های تروریستی در سوریه که ترکستان شرقی جزو آنها بود، پس از سقوط دولت بشار اسد امتیازهایی به دست آوردند. فرماندهان ارشد این گروه به ارتش سوریه پیوسته‌اند و تعدادی از آنها حتی در ارتش سوریه درجه‌های بالا دریافت کرده‌اند.

در افغانستان نیز، جنبش ترکستان شرقی در حال گسترش دامنه نفوذش است و منابع گزارش می‌دهند که این گروه اکنون تا ۷۵۰ نفر نیرو دارد. ترکستان شرقی به تازگی تصمیم گرفته که فشار برای استقلال سین‌کیانگ از چین را افزایش دهد. حضور آنها در افغانستان و امکان مهاجرت جنگجویان ماهر از سوریه به این کشور باعث تقویت قدرت نظامی این گروه خواهد شد. این همان موضوعی است که محور رایزنی‌های پکن و کابل هم بوده است.

وقتی رادیکال‌ها هم‌صدا می‌شوند

داعش شاخه خراسان از دیگر گروه‌هایی است که برای پکن به تهدیدی جدی تبدیل شده، این گروه پیش‌تر حملاتی علیه منافع چین انجام داده است. داعش شاخه خراسان در پیامی با عنوان «صدای مقاومت» که در ژوئیه ۲۰۲۵ منتشر شد، چینی‌ها را کافر خواند و ادعا کرده که طالبان به چین نزدیک شده، به گونه‌ای که تنها امید مسلمانان اویغور، داعش است.

همزمان داعش شاخه خراسان با اشاره مستقیم به سرکوب اویغورها توسط چین در این پیام، از قصد خود برای جذب اویغورها و مبارزان ناراضی ترکستان شرقی اویغور خبر داد. در اکتبر ۲۰۲۱ مسجدی در قندوز هدف قرار گرفت، پس از آن مشخص شد که مهاجم فردی از قوم اویغور بود.

پس از این حادثه، برخی از مبارزان اویغور فعال در ترکستان شرقی ممکن است به صفوف داعش پیوسته باشند، چرا که طالبان کنترل شدیدی بر جنبش ترکستان شرقی در افغانستان دارد. در عین حال، داعش شاخه خراسان  تبلیغات خود را به ویژه در میان مردمان آسیای مرکزی از تاجیکستان تا ازبکستان افزایش داده است.

رسانه رسمی  داعش شاخه خراسان، به طور فعال به زبان تاجیکی برای شهروندان تاجیکستان تبلیغ می‌کند. گزارش‌ها نشان می‌دهند که این گروه از سال ۲۰۱۷ دست‌کم ۹ حمله انجام داده ، که از جمله آن می‌توان به حمله‌ای در منطقه شهر نو کابل در دسامبر ۲۰۲۲ اشاره کرد که در آن پنج شهروند چینی زخمی شدند. با توجه به جذب نیروها و انشقاق‌ها، به نظر می‌رسد که تعداد نیروهای شاخه داعش خراسان در افغانستان تنها به حدود ۲۰۰۰ نفر برسد که شامل پشتون‌های سنی، تاجیک‌ها، ازبک‌ها و اویغورها می‌شود.

گروهی از ناظران بر این باورند که عناصر گروه‌هایی همچون جنبش ترکستان شرقی که تحت کنترل طالبان قرار دارند، به طور مخفیانه با داعش شاخه خراسان و گروه‌های کوچک‌تر دیگر برای انجام حملات علیه منافع چین همکاری کرده‌اند. برای مثال، گفته می‌شود برخی از عناصر ترکستان شرقی ممکن است در حملات دسامبر ۲۰۲۲  مشارکت داشته باشند.

همچنین مشاهده شده است که این دو گروه رادیکال به طور مشترک پوسترهایی به زبان اویغور در افغانستان منتشر کرده‌اند. این همکاری محدود به افغانستان نمی‌شود. بر اساس گزارش‌ها، جنبش ترکستان شرقی و گروه جیش‌العدل مستقر در پاکستان، احتمالا به طور مشترک حملاتی علیه منافع چینی در پاکستان برنامه‌ریزی و اجرا کرده‌اند.

نگرانی‌های امنیتی چین در افغانستان

با در نظر گرفتن تمامی این موارد، نگرانی امنیتی اصلی چین افزایش یافته است. در ژانویه ۲۰۲۵، داعش شاخه خراسان یک شهروند چینی را که در یک معدن نزدیک به مرز تاجیکستان کار می‌کرد، هدف قرار داد و کشت. در ژوئیه ۲۰۲۵، چهار شهروند چینی که در معدن‌های استان بدخشان مشغول به کار بودند، کشته شدند، اگرچه این حمله به طور مستقیم به هیچ گروه تروریستی خاصی نسبت داده نشده است. همچنین، شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد جنبش ترکستان شرقی برخی از نیروهای خود را از مناطق اصلی خود در کنر و ننگرهار به بدخشان منتقل کرده است.

به نظر می‌رسد داعش شاخه خراسان نیز همزمان از اعضای تاجیک خود برای انجام حملات استفاده می‌کند، از جمله حمله‌ای به یک شهروند چینی در بدخشان در سال ۲۰۲۵؛ منطقه ای که در مرز تاجیکستان در غرب کریدور واخان قرار دارد. به طور مشابه، خیبر پختونخوا در پاکستان که در طرف شرقی کریدور واخان قرار دارد، به یک میدان مین برای چین تبدیل شده، منطقه‌ای که پیشتر شاهد حملات متعدد جدایی‌طلبان بلوچ بود.

حال در چنین شرایطی، وقتی چین توسعه کریدور واخان را ارزیابی می‌کند، باید تعادلی بین چشم‌اندازهای اقتصادی و خطرات ژئوپلیتیکی فزاینده برقرار کند، که این موقعیت ناخوشایندی را برای این کشور در افغانستان ایجاد خواهد کرد.

پیشنهاد چین برای آغاز گشت‌های مشترک به نظر می‌رسد که حرکتی محتاطانه برای کاهش نگرانی‌های داخلی و نگرانی‌های شرکای افغان باشد. هم‌زمان نظامی‌سازی این منطقه خطر ایجاد برخوردهای جدید بین قدرت‌های جهانی را افزایش داده است.

در حال حاضر نشانه‌های نگران‌کننده‌ای در این جهت مشاهده می‌شود، زیرا بازیگران منطقه‌ای مانند پاکستان سعی دارند در این معامله وارد شوند. و به طور غیرمنتظره، حمایت ایالات متحده از پاکستان در بحبوحه درگیری هند و پاکستان، بازتابی از موقعیتی است که پاکستان در زمان حمله شوروی به افغانستان در اختیار داشت. این سناریوهای نوظهور ممکن است برای هند نگران‌کننده باشد، زیرا ادغام کشمیر اشغالی پاکستان (POK) و به ویژه گلگت بالتستان که در مرز کریدور واخان قرار دارد، هر روز دورتر از دسترس قرار می‌گیرد.