هوش مصنوعی و گردشگری دیجیتال/ آینده‌ «گردشگری هوشمند ایران»

گردشگری ایران در آستانه ورود به فصلی تازه است؛ فصلی که با اتکا به فناوری‌های نوین، داده‌های کلان و هوش مصنوعی می‌تواند ضمن مدیریت هوشمند سفرها، به توزیع عادلانه‌تر گردشگر در سراسر کشور کمک کند.

به گزارش اعتماد، انوشیروان محسنی بندپی، معاون گردشگری کشور به ضرورت توسعه زیرساخت‌های دیجیتال، بهره‌برداری از ظرفیت‌های نوین در مدیریت پیک سفر به‌ویژه در نوروز و تعطیلات ملی و نقش استارت‌آپ‌ها و بخش خصوصی در پیشبرد این اهداف پرداخت. 

چرا امروز گردشگری دیجیتال به ضرورتی اجتناب‌ناپذیر تبدیل شده است؟ 

صنعت گردشگری جهانی طی یک دهه اخیر شاهد تحولات بنیادین بوده است. ورود فناوری‌های دیجیتال، کلان‌داده‌ها و هوش مصنوعی به این حوزه باعث شد الگوی سنتی سفر دگرگون شود. در گذشته برنامه‌ریزی سفر عمدتا مبتنی بر آژانس‌ها و روش‌های سنتی بود، اما امروز بیش از ۸۰ درصد گردشگران جهانی از طریق فضای مجازی و اپلیکیشن‌های موبایلی برای سفر خود تصمیم می‌گیرند. بر اساس آمار سازمان جهانی گردشگری (UNTOURISM) تا سال ۲۰۳۰ بیش از ۹۰ درصد رزروهای گردشگری به صورت دیجیتال انجام خواهد شد. این تحول نشان می‌دهد که هر کشوری که به‌موقع به این تغییر پاسخ ندهد، سهم خود را در بازار از دست خواهد داد. 

در ایران نیز فشارهای جدیدی مانند تغییرات اقلیمی، رشد سریع جمعیت شهری و نیازهای متنوع نسل جوان، ما را ناگزیر می‌کند که از ابزارهای نوین برای مدیریت ظرفیت‌ها و پاسخ به تقاضا استفاده کنیم. گردشگری دیجیتال فقط یک انتخاب نیست؛ بلکه مسیری اجتناب‌ناپذیر برای تضمین آینده صنعت گردشگری کشور است. 

نوروز چه جایگاهی در مدیریت سفرها دارد و نقش هوش مصنوعی در آن چیست؟ 

نوروز یکی از بزرگ‌ترین رخدادهای اجتماعی ایران است؛ بیش از ۵۰ میلیون سفر در بازه‌ای کوتاه‌مدت صورت می‌گیرد و چنین حجمی از جابه‌جایی در هیچ دوره دیگری از سال تکرار نمی‌شود. همین مساله نوروز را به یک آزمون واقعی برای توان مدیریت گردشگری کشور تبدیل می‌کند. 

ما در سال‌های گذشته شاهد مشکلاتی چون کمبود شدید اقامتگاه، تراکم ترافیکی در محورهای شمالی و فشار بیش از حد بر زیرساخت‌های شهری بوده‌ایم. هوش مصنوعی می‌تواند این معضل را تا حد زیادی حل کند. برای نمونه، با تحلیل داده‌های سال‌های گذشته و رصد همزمان خرید بلیت هواپیما، قطار و اتوبوس، الگوریتم‌های هوشمند قادرند میزان تقاضا را برای هر مقصد پیش‌بینی کنند. این اطلاعات به ما امکان می‌دهد تا از قبل ظرفیت هتل‌ها، مراکز اقامتی و حتی نیروهای خدماتی را هماهنگ کنیم. 

افزون بر این، استفاده از سامانه‌های هوشمند می‌تواند گردشگران را به سمت مقاصد کمتر شناخته‌شده هدایت کند. برای مثال، در ایام نوروز بارها مشاهده کرده‌ایم که شهرهایی مانند مشهد، شیراز و اصفهان با تراکم بسیار بالا مواجه می‌شوند، در حالی که شهرهای دیگری مثل بوشهر، خرم‌آباد یا زنجان ظرفیت خالی دارند. الگوریتم‌های پیشنهاد دهنده هوش مصنوعی می‌توانند با توجه به علایق فردی گردشگران، گزینه‌های جایگزین را معرفی کرده و حتی تخفیف‌ها یا مشوق‌هایی برای سفر به این مقاصد ارائه بدهند. 

چگونه داده‌های کلان می‌توانند به توزیع عادلانه سفر در کشور کمک کنند؟ 

یکی از نقاط ضعف ساختار گردشگری کشور تمرکز بیش از حد بر چند شهر محدود است. بر اساس داده‌های وزارت میراث فرهنگی، در ایام اوج سفر بیش از ۶۰ درصد گردشگران داخلی تنها به ۵ مقصد سفر می‌کنند. این موضوع علاوه بر فشار بر خدمات شهری، باعث می‌شود مناطق دیگر کشور از رونق اقتصادی گردشگری بی‌بهره بمانند. 

داده‌های کلان (Big Data) در اینجا نقش کلیدی ایفا می‌کنند. با تحلیل اطلاعاتی که از سیستم‌های حمل‌ونقل، رزرو هتل، تراکنش‌های مالی و حتی داده‌های اپراتورهای تلفن همراه به دست می‌آید، می‌توان نقشه دقیقی از جریان سفر در کشور ترسیم کرد. سپس با استفاده از هوش مصنوعی، مقاصدی که ظرفیت خالی دارند شناسایی شده و از طریق کمپین‌های هوشمند تبلیغاتی به گردشگران معرفی می‌شوند. 

این همان چیزی است که در کشورهایی مانند اسپانیا و ترکیه سال‌هاست اجرا می‌شود. آن‌ها با تحلیل داده‌های توریست‌ها توانسته‌اند بار گردشگری را از شهرهای شلوغی مثل بارسلون یا استانبول به سمت مقاصد کوچک‌تر هدایت کنند. ایران نیز می‌تواند با الگوبرداری از این تجربیات، اقتصاد گردشگری را به طور عادلانه‌تر در سراسر کشور توزیع کند. 

استارت‌آپ‌ها و بخش خصوصی چه نقشی در توسعه گردشگری الکترونیک دارند؟ 

هیچ تحولی بدون حضور بخش خصوصی و استارت‌آپ‌ها امکان‌پذیر نیست. امروز گردشگری دیجیتال در جهان عمدتا توسط شرکت‌های نوپا و خلاق هدایت می‌شود. سکوهای برخطی مانند Booking و Airbnb نمونه بارز این جریان هستند. در ایران نیز استارت‌آپ‌های گردشگری طی سال‌های اخیر رشد قابل توجهی داشته‌اند و توانسته‌اند نقش مهمی در تسهیل رزرو اقامتگاه، فروش بلیت و ارائه بسته‌های سفر ایفا کنند. 

ما در معاونت گردشگری کشور اعتقاد داریم دولت باید به جای تصدی‌گری، نقش تسهیلگری و تنظیم‌گری را ایفا کند. به همین دلیل، تلاش کرده‌ایم استانداردهای ملی برای داده‌های گردشگری تدوین کنیم تا پلتفرم‌ها و سامانه‌های مختلف بتوانند با یکدیگر ارتباط برقرار کنند.

این ارتباط موجب می‌شود اطلاعات به صورت یکپارچه در دسترس قرار بگیرد و امکان تصمیم‌گیری سریع و هوشمند فراهم شود. از سوی دیگر، لازم است نظام‌های حمایتی برای استارت‌آپ‌ها فراهم شود. چالش‌هایی مثل دسترسی به سرمایه، مشکلات قانونی یا مقاومت ساختارهای سنتی نباید مانع فعالیت این شرکت‌ها شود. تجربه نشان داده هر جا به استارت‌آپ‌ها میدان داده‌ایم، گردشگری کشور رونق بیشتری یافته است. 

مهم‌ترین کارکردهای هوش مصنوعی در صنعت گردشگری ایران چیست؟ 

هوش مصنوعی تنها یک ابزار کمکی نیست، بلکه می‌تواند به عنوان موتور محرک کل زنجیره ارزش گردشگری عمل کند. این فناوری در سه سطح عمده کاربرد دارد: 

۱- پیش‌بینی تقاضا و الگوهای سفر: الگوریتم‌های یادگیری ماشین می‌توانند بر اساس داده‌های گذشته و اطلاعات آنلاین، حجم سفرها در بازه‌های زمانی مختلف را پیش‌بینی کنند. این امر به برنامه‌ریزی بهتر منابع و جلوگیری از بحران کمک می‌کند. 

۲- شخصی‌سازی تجربه سفر: یکی از مهم‌ترین خواسته‌های گردشگران امروزی، دریافت خدمات متناسب با علایق فردی است. هوش مصنوعی قادر است بر اساس تاریخچه جست‌وجوی کاربر، علایق، سن، وضعیت مالی و حتی شرایط جسمی، مقصدها و فعالیت‌های متناسب پیشنهاد بدهد. 

۳- پایش و مدیریت لحظه‌ای سفر: استفاده از حسگرها و سامانه‌های هوشمند امکان رصد لحظه‌ای وضعیت مسیرها، اقامتگاه‌ها و جاذبه‌ها را فراهم می‌کند. این پایش می‌تواند در مواقع بحران مانند سیل یا زلزله، به مدیریت بحران و ایمنی گردشگران کمک کند. 

در کنار این سه محور اصلی، باید به نقش هوش مصنوعی در تحلیل احساسات گردشگران در شبکه‌های اجتماعی نیز اشاره کرد. با رصد نظرات و واکنش‌ها در فضای مجازی می‌توان به سرعت نقاط ضعف خدمات را شناسایی و اصلاح کرد. 

چه چالش‌هایی پیش روی توسعه گردشگری نوین قرار دارد؟ 

اگر چه فرصت‌های زیادی پیش روی ماست، اما نباید از چالش‌ها غافل شویم. نخستین چالش، زیرساخت‌های ارتباطی است. در بسیاری از مقاصد گردشگری کشور دسترسی به اینترنت پرسرعت هنوز مشکل دارد. بدون اینترنت پایدار، هیچ سامانه هوشمندی نمی‌تواند به درستی کار کند. 

دومین چالش، آموزش و توانمندسازی نیروی انسانی است. برای بهره‌گیری از فناوری‌های نوین، راهنمایان گردشگری، مدیران هتل‌ها و حتی مسوولان محلی باید مهارت‌های دیجیتال داشته باشند. در غیر این صورت فاصله میان زیرساخت و نیروی انسانی افزایش یافته و بازدهی کاهش می‌یابد. 

چالش دیگر، موضوع اعتمادسازی عمومی است. بسیاری از مردم هنوز نگران امنیت داده‌های شخصی خود در سامانه‌های آنلاین هستند. اگر نتوانیم اعتماد عمومی را جلب کنیم، استفاده گسترده از گردشگری دیجیتال محقق نخواهد شد. 

همچنین سرمایه‌گذاری محدود و مقاومت ساختارهای سنتی مانع دیگری است. تجربه کشورهایی مانند امارات نشان می‌دهد که بدون سرمایه‌گذاری عظیم در زیرساخت‌های دیجیتال، امکان رقابت در عرصه گردشگری جهانی وجود ندارد. 

آینده‌ای که برای «گردشگری هوشمند ایران» ترسیم کرده‌اید، چیست؟ 

چشم‌انداز ما ایجاد یک اکوسیستم کامل هوشمند گردشگری است. در این چشم‌انداز، گردشگر از لحظه تصمیم به سفر تا بازگشت، تمام خدمات را در بستر دیجیتال دریافت می‌کند. از خرید بلیت و رزرو اقامتگاه گرفته تا راهنمایی‌های لحظه‌ای در مقصد، همه چیز در یک پلتفرم یکپارچه ارائه می‌شود. فناوری‌های نوینی مانند اینترنت اشیا (IoT) می‌توانند نقش مهمی در این مسیر ایفا کنند.

تصور کنید حسگرهای هوشمند در مقاصد گردشگری نصب شوند که وضعیت تراکم جمعیت، کیفیت هوا و امکانات رفاهی را به صورت لحظه‌ای گزارش بدهند. این اطلاعات هم به گردشگران کمک می‌کند تا مقصد مناسب را انتخاب کنند و هم به مدیران شهری برای مدیریت بهتر خدمات.

از سوی دیگر، بلاک‌چین می‌تواند اعتماد را به فرآیند رزرو و پرداخت بیاورد. بسیاری از مشکلات ناشی از تقلب یا بی‌اعتمادی در پرداخت‌ها با استفاده از بلاک‌چین حل خواهد شد. همچنین واقعیت مجازی و افزوده می‌توانند در بازاریابی گردشگری ایران نقش‌آفرینی کنند. یک گردشگر خارجی می‌تواند قبل از سفر با استفاده از عینک VR، تجربه‌ای مجازی از تخت جمشید یا کویر لوت داشته باشد و همین موضوع انگیزه سفر او را تقویت کند. 

گردشگری الکترونیک و هوش مصنوعی ابزارهایی هستند که می‌توانند نه‌تنها مشکلات پیک سفر و نوروز را مدیریت، بلکه الگویی نوین از سفر هوشمند را در منطقه معرفی کنند. برای تحقق این هدف، سه گام ضروری است: نخست، توسعه زیرساخت‌های ارتباطی و اینترنتی؛ دوم، توانمندسازی نیروی انسانی در سطوح مختلف و سوم، جلب مشارکت بخش خصوصی و استارت‌آپ‌ها. تنها در این صورت است که می‌توانیم چشم‌انداز «گردشگری هوشمند ایران» را محقق سازیم و سهم کشور را در اقتصاد جهانی گردشگری ارتقا بدهیم.