ارزیابی اکونومیست از خطرات شوک نفتی سال ۲۰۱۲

حال که بحران یورو تا حدودی به تعلیق در آمده، قیمت بالای نفت به جدیدترین منبع نگرانی برای اقتصاد جهان تبدیل شده است. تحلیل گر اچ اس بی سی گزارش خود را با این تیتر آغاز می کند: «نفت، یونان دیگری است». بروز چنین ترسی قابل درک است.

به گزارش سرویس بین الملل فرارو به نقل از اکونومیست، بازارهای نفت در نوسان هستند؛ شدت تنش ها با ایران بالا است. اول مارس بود که در پی انتشار گزارش وقوع افنجار در یکی از خط لوله های نفتی مهم عربستان، قیمت نفت برنت با بیش از پنج دلار افزایش به 128 دلار در هر بشکه رسید. پس از آنکه دولت سعودی این اخبار را تکذیب کردند قیمت نفت تا حدودی کاهش یافته اما نفت 125 دلاری هنوز هم 16 درصد بالاتر از قیمت ها در آغاز سال جاری میلادی است.

ارزیابی خطر ناشی از نفت گرانتر به معنی پاسخگویی به چهار سوال اصلی است: چه عاملی باعث افزایش قیمت نفت می شود؟ این قیمت تا چه میزان بالا خواهد رفت؟ تاثیرات احتمالی این افزایش بر اقتصاد چه بوده؟ و افزایش احتمالی قیمت ها در آینده چه تاثیراتی خواهد داشت؟

ریشه افزایش قیمت ها از اهمیت ویژه ای برخوردار است. برای مثال در مقایسه با افزایش قیمت ها که ناشی از تقاضای بالا هستند، شوک های عرضه خطرات بیشتری را متوجه رشد جهانی می کنند. توضیحی که اغلب در مورد افزایش فعلی قیمت ها ارائه می شود این است که سخاوتمندی بانک مرکزی قیمت نفت را افزایش داده است. طی ماه های اخیر بانک های مرکزی بزرگ جهان یا نقدینگی را به بازار تزریق کرده اند، پول مصنوعی (چاپ پول برای خرید اوراق قرضه) وارد بازار کرده اند یا قول حفظ نرخ بهره در حدود پائین برای مدت بیشتر را داده اند. جاری شدن این سیل پول کم ارزش باعث شده سرمایه گذاران به دارایی های مشهود، به خصوص نفت روی بیاورند. اما از آنجایی که بازارها مترقی هستند، اعلام تزریق پول مصنوعی به جای تصویب آن باید قیمت نفت را افزایش دهد؛ در واقع بن برنانک، رئیس بانک مرکزی آمریکا ماه گذشته دور دیگری از تزریق پول مصنوعی را اعلام نکرد و این امر نارضایتی بازار را به دنبال داشت. بنابراین اگر قیمت ها به تحریک دلالان افزایش می یابند، باید شاهد افزایش موجودی نفت باشیم- دقیقاً برعکس آنچه در حال وقوع است.

بانک های مرکزی با افزایش دورنمای رشد اقتصادی جهان به شکل غیرمستقیم بر قیمت نفت تاثیر گذاشته اند که به نوبه خود انتظارات از تقاضای نفت را شناور می کند. آمار تصادفی این تز را تایید می کنند. افزایش اخیر قیمت نفت با خوش بینی بیشتر در مورد اقتصاد جهان همراه بوده است: از احتمال بروز یک فاجعه در ناحیه یورو و شرایط سخت در چین کاسته شده و به نظر می رسد روند بهبودی شرایط اقتصادی آمریکا با گام های محکمتری پیش می رود.

اما چشم انداز رشد اندک اقتصاد جهان تنها بخشی از این داستان است. یکی از محرک های مهمتری که باعث افزایش قیمت نفت می شود اختلالات در عرضه است. گفته می شود طی ماه های اخیر بازار نفت بیش از یک میلیون بشکه نفت در روز با کاهش عرضه روبرو بوده است. مشکلات گوناگون غیر ایرانی، از اختلافات خط لوله ای با سودان جنوبی تا مشکلات فنی در دریای شمال باعث کاهش 700 هزار بشکه ای عرضه نفت در روز شده است. از سوی دیگر حدود 500 هزار بشکه نفت خام ایران نیز به دلیل تحریم های اروپایی و اختلالات پرداختی با چین به صورت موقت به بازار عرضه نمی شود.

میزان ذخایر مازاد نیز اندک است. ذخایر نفتی در کشورهای ثروتمند به پائین ترین حد خود طی پنج سال اخیر رسیده اند. میزان ظرفیت مازاد اوپک نیز مشخص نیست. در حال حاضر عربستان روزانه حدود 10 میلیون بشکه نفت خام تولید می کند که این رقم نزدیک به حدود رکورد است. از سوی دیگر اگر ایران تهدید خود در مورد بستن تنگه هرمز را عملی کند، اختلال بزرگتری در عرضه نفت به بازار ایجاد خواهد شد. روزانه 17 میلیون بشکه نفت از تنگه هرمز می گذرد که معادل 20 درصد تولیدات نفتی جهان است. حتی بسته شدن موقت این تنگه، اختلالی را در عرضه ایجاد خواهد کرد که تمام شوک های نفتی گذشته در مقایسه با آن کوچک خواهند بود. برای مثال تحریم نفتی عرب در سال 1973، اختلال کمتر از 5 میلیون بشکه نفت در روز را ایجاد کرد.

جداسازی عوامل مختلف تاثیرگذار بر قیمت نفت و میزان تاثیر آنها چندان آسان نیست اما به عقیده جفری کوری، رئیس بخش تحقیقات بازار گلدمن ساکس اصول عرضه و تقاضا قیمت نفت را به حدود 118 دلار در هر بشکه رسانده و باقی افزایش ها تحت تاثیر ترس از اقدام ایران صورت گرفته است. بنابراین اگر روابط با ایران بهبود بیابد، قیمت نفت تنها چند دلار کاهش یافته و در حدود 120 دلار متوقف خواهد شد.

از نظر جهانی ضربه ای که افزایش قیمت ها تا به امروز بر اقتصاد داشته نسبتاً اندک بوده است. با یک حساب سرانگشتی می توان گفت افزایش 10 درصدی پایدار قیمت نفت نزدیک به 0.2 درصد از شتاب رشد جهان در سال نخست می کاهد چراکه نفت گرانتر درآمدها را از مصرف کنندگان نفت به سوی تولیدکنندگان سوق می دهد که مخارج خود را کاهش داده اند. علیرغم نفت گرانتر، چشم انداز رشد اقتصادی جهان هنوز هم بهتر از ابتدای سال جاری است.

با این حال تاثیر بر رشد و تورم در کشورهای مختلف، متفاوت بوده است. در آمریکا که واردکننده اصلی نفت است و مالیات اندکی بر سوخت وضع کرده، افزایش 10 دلاری قیمت نفت (که باعث افزایش 25 سنتی قیمت بنزین می شود) بازده اقتصادی را در سال نخست 0.2 درصد و در سال دوم 0.5 درصد کاهش می دهد. این امر می تواند روند رشد اقتصادی آمریکا را که انتظار می رود طی سال جاری بیش از 2 درصد رشد داشته باشد را به کندی بکشاند اما باعث سقوط آن نمی شود.

اروپا بیشتر در معرض خطرات نفتی است. کشورهای اروپایی که نسبت به آمریکا مالیات سنگین تری را بر نفت اعمال می کنند، معمولاً با تاثیر اندک افزایش قیمت نفت بر رشد اقتصاد خود روبرو بوده اند. اما اینبار تاثیر نسبی بیشتری را احساس خواهند کرد زیرا اکثر اقتصادهای این قاره با رکود روبرو شده اند. بدتر اینکه ضعیف ترین اقتصادهای حاشیه ای اروپا، دقیقاً همان کشورهایی هستند که بیشترین حجم واردات را دارند. برای مثال یونان به شدت به واردات انرژی که 88 درصد آن نفت است، وابسته است. حتی قیمت فعلی نفت نیز رکود اقتصادی ناحیه یورو را وخیم تر خواهد کرد؛ افزایش ناگهانی قیمت نفت رکود عمیقی را ایجاد می کند و اعتماد بازارها را از بین می برد.

در اقتصادهای نوظهور شرایط به مراتب بدتر خواهد بود. صادرکنندگان نفت از ونزوئلا تا خاورمیانه از شرایط فعلی سود می برند؛ واردکنندگان نفت با بدتر شدن توازن تجارت روبرو خواهند بود. در سال 2008 و 2011 تاثیر اصلی سوخت گرانتر در اقتصادهای نوظهور بر تورم این کشورها مشهور بود. این امر در حال حاضر جای نگرانی چندانی ندارد، چراکه قیمت مواد غذایی که بخش بزرگتری از سبد مصرفی اقتصادهای نوظهور را تشکیل می دهد، ثبات دارد.

اما برخی کشورها با مشکل روبرو خواهند شد. برخی از اقتصادهای نوظهوری که در کوتاه مدت بیشترین ضربه را می خورند، کشورهای اروپای شرقی هستند. این کشورها نه تنها مجبور به تحمل تبعات قیمت بالای نفت هستند بلکه از ضعف بازارهای صادرات اروپا نیز لطمه خواهند دید.

هند نیز از جمله کشورهایی است که نگرانی ها را برمی انگیزد. برای مثال سوخت یکی از مهمترین عناصر شاخص قیمت عمده فروشی این کشور است، بنابراین با افزایش قیمت نفت که هزینه داخل سوخت را بالا می برد، هند با تورم رو به رشد مواجه خواهد شد. از سوی دیگر به دلیل یارانه های سنگینی که دولت بر دیزل و نفت سفید وضع کرده، بودجه هند ضربه خواهد خورد. بر اساس گزارش دویچه بانک، قیمت نفت دیزل از ژانویه سال 2009 تنها 31 درصد افزایش یافته و این در حالی است که قیمت نفت خام به روپیه افزایشی 180 درصدی را تجربه کرده است. چنین اختلافی ناشی از یارانه های دولتی بوده است.

بنابراین می توان گفت نفت، یونانی دیگر نیست. قیمت بالای نفت در حال حاضر آسیب اندکی به رشد جهانی می زند. اما این امر کمک چندانی به اقتصادهای شکننده تر اروپا نمی کند و اگر تهدیدی متوجه تنگه هرمز شود، افزایش قیمت نفت، پایان روند بهبودی اقتصاد جهان خواهد بود.