پس از سقوط بشار اسد و فرارش به مسکو، ترکیه با برافراشتن پرچم خود بر سفارت دمشق و حمایت از هیئت تحریر الشام نفوذ خود را در سوریه گسترش داد. آنکارا از فرصت تغییر معادلات برای تقویت جایگاه داخلی و منطقه‌ای بهره برد و بازگشت پناهجویان و مشارکت در بازسازی سوریه را آغاز کرد. ترکیه همچنین با مهار کرد‌ها و پیشروی نیرو‌های متحدش، نقش محوری در تحولات سوریه ایفا می‌کند.
فرارو- روث میکائلسون روزنامه‌نگار و تحلیلگر مسائل خاورمیانه روزنامه گاردین.
به گزارش فرارو به نقل از روزنامه گاردین، کمتر از یک هفته پس از فرار بشار اسد به مسکو، مقامات ترکیه پرچم خود را بر فراز سفارت‌شان در دمشق برافراشتند. برای نخستین بار در ۱۲ سال گذشته، هلال سرخ و سفید ترکیه بر فراز ساختمان این سفارت به اهتزاز درآمد، اگرچه بسیاری از پنجره‌های این ویلای مجلل همچنان بسته بودند.
سفر ابراهیم کالین به دمشق؛ آغاز نفوذ گسترده ترکیه در سوری
این تحول، تنها چند روز پس از سفر ابراهیم کالین، رئیس سازمان اطلاعات ترکیه، به دمشق اتفاق افتاد. کالین با خودرویی سیاه‌رنگ که احمد الشرع، رهبر هیئت تحریر الشام آن را هدایت می‌کرد، در خیابان‌های شلوغ پایتخت سوریه حرکت کرد. الشرع، با لباس غیرنظامی کالین را تا مسجد اموی همراهی کرد. کالین زیر طاق‌های تاریخی این مسجد دعا کرد و سپس، در میان انبوه جمعیتی که برای دیدن نخستین مقام بلندپایه خارجی پس از سقوط نظام اسد گرد آمده بودند، از مسجد خارج شد.
دارین خلیفه، تحلیلگر گروه بین‌المللی بحران، این سفر را «نمایشی از پیروزی» توصیف کرده و می‌گوید: «آنکارا اکنون به یکی از بزرگ‌ترین برندگان تغییر حکومت در دمشق تبدیل شده است.» به گفته خلیفه، سقوط بشار اسد نه تنها سیاست‌های رجب طیب اردوغان در قبال سوریه را تأیید کرد، بلکه زمینه‌ای برای افزایش نفوذ ترکیه در شمال شرق سوریه و مشارکت در بازسازی این کشور فراهم آورد. وی تاکید می‌کند: «رابطه میان هیئت تحریر الشام و ترکیه نباید بیش از حد بزرگ‌نمایی شود. این رابطه نیابتی نیست، اما ترکیه با صبر و انتظار تا زمان تثبیت اوضاع و سپس ورود قاطعانه از طریق سفر کالین، به‌خوبی عمل کرده است.»
تحلیل‌گران معتقدند ترکیه ماه‌ها هیئت تحریرالشام را در حالت تعلیق نگه داشت و مانع از آغاز حمله این گروه شد. آنکارا در نوامبر تلاش کرد تا با برگزاری نشستی با مقامات روسیه و ایران، اسد را به میز مذاکره بکشاند. اردوغان بعد‌ها گفت که اسد پیشنهاد او برای گفت‌و‌گو درباره آینده سوریه را رد کرده است، اقدامی که به اعتقاد او، آخرین فرصت اسد برای جلوگیری از سقوط حکومت ۵۳ ساله خانواده‌اش بود.
سفر محرمانه احمد الشرع به آنکارا؛ تغییر معادلات جنگ سوریه
نه تنها بشار اسد پیشنهاد مذاکره را رد کرد، بلکه نیرو‌های تحت فرمان او حملات خود را به تنها منطقه تحت کنترل هیئت تحریر الشام در ادلب تشدید کردند. این اقدام به افزایش تمایل هیئت تحریرالشام برای آغاز حمله منجر شد. دارین خلیفه معتقد است ترکیه از روسیه خواست تا اسد را برای توقف حملات متقاعد کند، اما این تلاش بی‌نتیجه بود. در نهایت، زمانی که احمد الشرع، رهبر هیئت تحریرالشام، در اواخر نوامبر به آنکارا سفر کرد و اعلام کرد نیروهایش آماده حمله هستند، ترکیه به دلیل ناکامی مسکو در کنترل اسد، با این اقدام موافقت کرد.
خلیفه می‌گوید: «در نهایت، ترکیه گفت: «باشه، بهشون درس بدید.»، اما انتظار نداشت که هیئت تحریرالشام بتواند حلب یا حتی کل کشور را تصرف کند. هیچ‌کس تصور نمی‌کرد که اوضاع به این سرعت و در این مقیاس تغییر کند. ترکیه احتمال می‌داد هیئت تحریرالشام به صورت تاکتیکی وانمود کند که به سمت شرق حرکت می‌کند، در حالی که قصد اصلی‌اش پیشروی به سمت جنوب بود، اما این تحول بسیار فراتر از پیش‌بینی‌ها بود.»
شورشیان تا حومه حمص پیشروی کردند و دو روز پیش از فرار اسد، به بزرگراه منتهی به دمشق رسیدند. در این مرحله، رجب طیب اردوغان حمایت خود را از این اقدام آشکار کرد. او در سخنانی در استانبول گفت: «این حرکت در سوریه بدون هیچ مانعی ادامه پیدا کند.» وی افزود که ترکیه با شبکه اطلاعاتی خود و همچنین از طریق گزارش‌های عمومی، تحولات را به دقت زیر نظر دارد.
بازگشت پناهجویان سوری؛ اولین گام ترکیه پس از سقوط اسد
گونول تول، تحلیلگر مؤسسه خاورمیانه، سقوط نظام اسد و پیروزی شورشیان را «موفقیتی فاجعه بار» برای ترکیه توصیف می‌کند. او معتقد است: «این تحول، اگرچه ترکیه را غافلگیر کرد، اما اکنون آنکارا از آن بهره‌برداری می‌کند. این پیروزی فرصت‌های جدیدی برای سیاست خارجی ترکیه و جایگاه داخلی اردوغان ایجاد کرده است، اما بی‌شک خطرات قابل توجهی نیز به همراه دارد.»
اردوغان سال‌ها تلاش کرده تا در مسئله پناهجویان سوری تعادلی ایجاد کند. از یک سو، او خود را به‌عنوان رهبری معرفی کرده که پذیرای مسلمانان آواره است و از سوی دیگر، فشار‌های سیاسی شرکای ملی‌گرای ائتلاف خود را برای بازگرداندن بخشی از ۳.۲ میلیون پناهجوی سوری حاضر در ترکیه مدیریت کرده است. اکنون، با تغییر معادلات در سوریه، این مسئله به یکی از مهم‌ترین چالش‌ها و فرصت‌های پیشروی دولت اردوغان تبدیل شده است.
گونول تول معتقد است که سقوط بشار اسد به رجب طیب اردوغان فرصت داده تا جایگاه خود را به‌عنوان رهبر حامی سوری‌ها تقویت کند؛ در حالی که خروج هزاران نفر از سوریه، خواسته‌های ملی‌گرایان ترکیه را نیز برآورده کرده است. در این میان، مقامات ترکیه بلافاصله اقدامات خود را آغاز کردند. هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه، یک روز پس از سقوط اسد اعلام کرد که بازگشت پناهجویان سوری آغاز خواهد شد. تا پایان هفته گذشته، حدود ۷۶۰۰ نفر از مرز عبور کرده بودند.
تعهد فیدان مبنی بر اینکه شرکت‌های ترکیه‌ای در بازسازی سوریه نقش کلیدی ایفا خواهند کرد، به افزایش سهام شرکت‌های ساخت‌وساز و سیمان‌سازی منجر شد، هرچند اعتبار این شرکت‌ها پس از زلزله‌های مرگبار اوایل سال گذشته در جنوب ترکیه و شمال سوریه همچنان مخدوش است. هم‌زمان، ترکیه رویکرد محتاطانه‌ای در تعامل با گروه‌های مسلح کردی اتخاذ کرده که پیش‌تر آنها را سازمان‌های تروریستی می‌نامید. گونول تول به تغییرات اساسی در سوریه اشاره می‌کند که رویکرد آنکارا را تغییر داده است. گروه‌های شورشی مورد حمایت ترکیه، نیرو‌های کردی تحت حمایت آمریکا را از شهر‌های شمال سوریه عقب رانده و به‌سرعت مناطق تحت کنترل خود را گسترش داده‌اند.
دارین خلیفه با اشاره به وضعیت شمال شرق سوریه می‌گوید: «در حالی که توجه‌ها به دمشق معطوف شده، در شمال شرق سوریه هرج‌ومرج در جریان است و ترکیه به اهداف خود دست پیدا می‌کند. شهر منبج بدون جلب توجه رسانه‌ها به کنترل نیرو‌های تحت حمایت ترکیه درآمد و این پیشروی‌ها در مناطقی که پیش‌تر تصور نمی‌شد، ادامه دارد.»
هاکان فیدان، در کنفرانس سوریه که آخر هفته در اردن برگزار شد، راهبرد ترکیه را شفاف بیان کرد. او تأکید کرد: «ما از نمایندگان مشروع کرد‌های سوریه در دفاع از حقوق‌شان در دمشق حمایت می‌کنیم.» این اظهارات نشان می‌دهد که ترکیه تنها از نمایندگی کرد‌ها در پایتخت سوریه حمایت خواهد کرد، نه در مناطق دیگر. به گفته گونول تول، حضور مقامات ترکیه در دمشق به آنها اهرم‌های تازه‌ای در برابر حاکمان جدید سوریه داده است. آنکارا تلاش خواهد کرد تا مانع شکل‌گیری هرگونه اداره خودمختار کردی در شمال شرق شود. او می‌گوید: «سوریه پس از اسد ابزار‌های زیادی به ترکیه می‌دهد.
هیئت تحریر الشام نیز برای جلب حمایت بین‌المللی به کمک ترکیه نیازمند است و از نفوذ آنکارا برای پرهیز از انزوا استفاده خواهد کرد. در این میان، ترکیه همچنان دروازه اصلی ارتباط هیئت تحریرالشام با جهان خارج باقی خواهد ماند.» تول تاکید می‌کند: «ترکیه در مراحل مختلف، از بازسازی و زیرساخت‌سازی گرفته تا سرمایه‌گذاری در سوریه، نقشی کلیدی ایفا خواهد کرد. این کشور خود را به‌عنوان بازیگری محوری در دوران پس از اسد تثبیت کرده است.»
