آیا صنعت گردشگری ایران در مسیر رشد جهانی قرار گرفته است؟
آخرین گزارش سازمان جهانی گردشگری ملل متحد (UN Tourism) نشان می‌دهد که ایران در بازه‌ای مشخص از سال ۲۰۲۵ عملکرد قابل توجهی را به‌عنوان یکی از مقاصد برتر گردشگری ثبت کرده است؛ هرچند با توجه به چالش‌هایی نظیر تحریم‌ها و محدودیت‌های زیرساختی، ارزیابی ماندگاری این روند نیازمند بررسی‌های دقیق‌تری است.
فرارو- ایران با برخورداری از منابع طبیعی کم‌نظیر، پیشینه تاریخی غنی و موقعیت جغرافیایی منحصربه‌فرد، همواره در زمره کشورهایی قرار داشته که بالقوه می‌تواند به یکی از مقاصد اصلی گردشگری در منطقه و حتی جهان تبدیل شود. بنابراین، قرار گرفتن نام ایران در فهرست تازه سازمان جهانی گردشگری ملل متحد (UN Tourism) چندان تعجب‌برانگیز نیست. اما این دستاورد در شرایطی به ثبت رسیده که تحولات، از جمله تبعات جنگ ۱۲ روزه اخیر، می‌تواند بار دیگر چالشی جدی در مسیر جذب گردشگر خارجی ایجاد کند.
به گزارش فرارو، ایران براساس گزارش UN Tourism در بازه زمانی دی تا اسفند ۱۴۰۳، پیش از وقوع جنگ، در جایگاه نوزدهم کشورهایی با بهترین عملکرد گردشگری قرار گرفته و حتی بالاتر از کره‌جنوبی ایستاده است. در صدر جدول نیز کشور پاراگوئه با رشدی ۵۳ درصدی دیده می‌شود. این آمارها در حالی منتشر می‌شود که طی سال‌های اخیر روند ورود گردشگران خارجی به ایران، با نوساناتی قابل‌توجه همراه بوده و عمدتاً تحت تأثیر مسائل سیاسی، اقتصادی و امنیتی قرار گرفته است. در روزهای اخیر نیز لغو پروازها، وضعیت ناامنی و بحران‌های منطقه‌ای مزید بر علت شده است تا گردشگران از سفر صرف نظر کنند.
این در حالی است که ایران از نظر تاریخی یکی از قدیمی‌ترین زیستگاه‌های بشر بوده و آثار متعددی از دوران پیشاتاریخ تا عصر معاصر در جای‌جای آن به چشم می‌خورد. از سوی دیگر، موقعیت جغرافیایی ایران به‌گونه‌ای است که چهار فصل سال را همزمان در نقاط مختلف خود تجربه می‌کند؛ عاملی که می‌تواند برای گردشگران بین‌المللی جذابیت ویژه‌ای داشته باشد. با این حال، پرسش اساسی این است که: با وجود ظرفیت‌های بالای طبیعی و تاریخی، ایران در سال‌های اخیر توانسته است رشد چشمگیری در جذب گردشگران خارجی داشته باشد؟ از طرف دیگر اساساً، ایران در این سال‌ها پذیرای چه گردشگرانی و از چه مناطقی بوده است؟
جذب گردشگر به ایران در سال‌های اخیر
اگر به حضور گردشگران در 4 سال اخیر نگاهی انداخته شود می‌توان رشد ایران و سهم او در جذب گردشگران را تا حدودی در دست داشت. به عنوان مثال در سال 1401، ایران نتوانست سهم قابل توجهی از گردشگران جام جهانی قطر را جذب کند که دلیل اصلی آن کمبود امکانات پایه مانند سیم‌کارت فوری و کارت بانکی بین‌المللی، و محدودیت‌های فیلترینگ اعلام شده است. در حالی که در همان سال گردشگران فراوانی راهی کشور همسایه قطر، یعنی امارات شدند.
طبق بررسی‌ها بیشترین سهم جذب گردشگر در میان کشورهای خاورمیانه مربوط به کشور ترکیه در سال 2023 بوده است؛ در آماری که از سوی سازمان جهانی گردشگری منتشر شده است، ترکیه بیش از 9 برابر و امارات بیش از 7 برابر ایران در جذب گردشگر موفق بوده است.
در سال 1402، وضعیت گردشگری ورودی ایران دشوارتر شد و عملاً روند جذب گردشگر خارجی متوقف اعلام گردید. در آن سال نمودار‌های سازمان جهانی گردشگری نشان می‌داد که ایران میزبان 4.1 میلیون توریست خارجی بوده است. این آمار ۵۵ درصد کمتر از آمار مسافران در سال 2019 و پیش از همه‌گیری کروناست که عدد 9.11 میلیون نفر را نشان می‌دهد. در این مورد ابراهیم پورفرج رییس هیأت جامعه تورگردانان ایران در خصوص وضعیت گردشگری در ایران ابراز نگرانی کرده گفته است: «اگر بی‌تفاوت باشیم ایران از فهرست مقاصد سفر حذف می‌شود. باید تلاش کنیم بازار ایران را برگردانیم. بسیاری از توراپراتور‌های خارجی، ایران را از فهرست مقاصد سفر خارج کرده‌اند. اگر این رویه طولانی شود، دیگر نامی از ایران در بین مقاصد سفر آورده نمی‌شود. نباید مبنای کار ما این باشد که مثلاً ۱۰۰ هزار نفر از عراق به ایران بیایند و باقی بازارهای گردشگری را تعطیل کنیم.»
در سال 1403، شرایط منطقه‌ای نامساعد و همچنین بسته شدن موقت آسمان ایران در برخی ایام، تأثیر مستقیم و قابل توجهی بر کاهش ورود گردشگر به کشور داشت. در این سال، بسیاری از تورهای گردشگری ورودی یا تعلیق و یا کاملاً تعطیل شدند و تنها گردشگران کشورهای همسایه به ویژه عراق همچنان به ایران سفر می‌کردند. در همین خصوص نایب رئیس سابق جامعه تورگردانان ایران گفته است: «گردشگری ورودی ایران در شرایط بسیار دشواری قرار دارد و عملاً متوقف شده است. در حال حاضر، تقریباً هیچ گروه گردشگر اروپایی یا آمریکایی به ایران سفر نمی‌کند و بازار گردشگری ایران محدود به روس‌ها و چینی‌ها، آن هم در تعداد محدود، شده است.»
همچنین گزارش‌ها نشان می‌دهد که حتی فصل بهار، که معمولاً به عنوان فصل اوج گردشگری در ایران شناخته می‌شود، در سال 1403 نیز نتوانست به بهبود وضعیت کمک کند و روند رکود ادامه داشته است. با این وجود، حضور روس‌ها در ایران نیز بسیار چشم‌گیر نبود. در این مورد حرمت‌الله رفیعی، رئیس انجمن صنفی دفاتر خدمات مسافرتی ایران ، پیشتر اشاره کرده بود: «از 5 میلیون و 200 هزار گردشگری که سال گذشته از روسیه به ترکیه سفر کرده بودند، کمتر از یک درصد از این گردشگران وارد ایران شدند.»
در سال 1404 با این وجود که روادید برای برخی کشورهای دوست همچون روسیه و چین لغو شد، اما سهم ایران از گردشگران میلیونی چین و روسیه ناچیز بوده است. با گذر از سه ماه ابتدایی سال و ورود به تابستان سال 1404، در حالی که توقع می‌رفت با ورود به این فصل، تعداد گردشگران افزایش یابد، اما گزارش‌ها حاکی از آن است که حتی گردشگران داخلی نیز کمتر به سفر می‌روند. در این میان بیشترین سهم گردشگری داخلی مربوط به تعطیلات نوروز و سپس در روزهای جنگ 12 روزه بوده است.
بر اساس سند چشم‌انداز ۲۰ ساله گردشگری ایران که در دی‌ماه ۱۳۸۳ تصویب شده، انتظار می‌رفت تا سال ۱۴۰۴ تعداد گردشگران ورودی ایران به ۲۰ میلیون نفر و درآمدزایی از این محل به حدود ۲۵ میلیارد دلار برسد، سهمی معادل ۱.۵ درصد از گردشگری جهان. در این مورد روزنامه اعتماد در گزارشی نوشته است:« در صورت تحقق این سند، ایران در سال ۱۴۰۴ می‌توانست مدعی سهم ۱.۵ درصدی از گردشگری جهان باشد. با وجود این سند، اما هم گزارش سازمان جهانی گردشگری و هم گزارش‌های وزارت میراث فرهنگی نشان می‌دهد که تعداد گردشگر ورودی و میزان درآمدزایی از ورود گردشگران خارجی به هدف‌گذاری سند ۲۰ ساله نرسیده است.»
بیشترین گردشگران ایرانی از کدام کشورها می‌آیند؟
در سال‌های اخیر عراق اصلی‌ترین کشور مبدأ گردشگران ورودی به ایران بوده است. با وجود رکود کلی گردشگری، سفر شهروندان عراقی به ایران که عمدتاً با اهداف زیارتی، درمانی یا خانوادگی بوده است تداوم داشته. اما این گردشگران از نظر تعداد محدود و از نظر درآمدزایی توان جبران کاهش بازارهای غربی یا آسیای شرقی را ندارند. در گزارشی از فرارو اقتصاددانی بیان کرده است: «شکی وجود ندارد که جذب گردشگران عراقی مثبت است، اما تعداد گردشگران عراقی در برابر حجم بالای جذابیت‌های گردشگری در ایران، بسیار اندک به نظر می‌رسد.»
به جز آن، ایران در جذب گردشگران روسی و چینی نیز تلاش‌هایی کرده، از جمله لغو روادید. با این حال، سهم ایران از گردشگران میلیونی روسیه و چین (باتوجه به جمعیت آن‌ها) ناچیز باقی مانده است. این مساله حتی پس از جنگ اوکراین و افزایش سفر روس‌ها به ترکیه ادامه داشته است و ایران نتوانسته بیش از یک درصد از آن‌ها را جذب کند. طبق گزارشی از فرارو، بیشتر شدن تعداد ورودی‌‌‌های روسی به این کشور نشات گرفته از اعمال محدودیت‌های پروازی کشورهای غربی بر توریست‌‌‌های روسی به‌‌‌دلیل حمله مسکو به اوکراین بود اما تاثیر مستقیمی بر رشد اقتصادی این کشور داشت.
در مورد گردشگران اروپایی و آمریکایی نیز، همانطور که پیشتر اشاره شد ورودی‌ها تقریبا به صفر رسیده است. پیشتر محمد بهشتی شیرازی، رئیس پیشین سازمان میراث فرهنگی و گردشگری در گفت‌وگویی با فرارو اشاره کرده بود:«فضایی که به غلط، در سایه دستگیری برخی جاسوسان در ایران ایجاد شده به این شکل است که گویی هر گردشگری که از کشورهای اروپای غربی و آمریکایی شمالی به ایران بیاید فورا دستگیر می‌شود. به دلیل ایجاد همین نوع فضای رعب و وحشت، گردشگران خارجی ترجیح می‌دهند مقاصد گردشگری دیگری را انتخاب کنند. برخی کشورها نیز ایران را به عنوان یک مقصد گردشگری با درجه خطر بالا طبقه بندی کرده اند و به شهروندانشان توصیه می‌کنند به ایران سفر نکنند؛ بنابراین برای گردشگرانی که از مناطقی خاص به ایران سفر می‌کنند، سفر به کشور ما تبدیل به گردشگری ماجراجویانه (Adventure Tourism) می‌شود.»
