منطقه‌ ایرانی ریشه اختلاف ارمنستان و آذربایجان؛ از ناگورنو قره باغ چه می‌دانیم؟

فرارو- محمد حسن خلیلی؛ رسانه‌های خارجی بامداد شنبه گزارش دادند رهبران ارمنستان و آذربایجان روز جمعه توافقی را در کاخ سفید با میانجی‌گری آمریکا به منظور پایان بخشیدن به دهه‎ها اختلاف به امضا رساندند. 

به گزارش فرارو؛ این دو کشور منطقه قفقاز جنوبی طبق این توافق مسیری راهبردی به نام «دالان زنگزور» را ایجاد خواهند کرد، که در توافق رسمی که به امضای طرفین رسیده، طبق اعلام کاخ سفید با نام «مسیر ترامپ برای صلح و شکوفایی بین‌المللی» شناخته خواهد شد.  اما از درگیری‌های دیرینه ارمنستان و آذربایجان چه می‌دانیم؟ 

جدایی قره باغ از مام میهن

در واقع ریشه درگیری‌های میان ارمنستان و آذربایجان به منطقه‌ای به نام «ناگورنو قره باغ» یا به طور درست تر، «قره باغ کوهستانی» باز می‌گردد. می‌دانیم منطقه قره باغ در اصل از ایالات ایران قدیم بوده که از دوره صفویه و تا پیش از جدایی آن طبق عهدنامه گلستان، بخشی از تقسیمات سیاسی ایران به شمار می‌رفت. 

در پی جنگی که میان ایران در دوران قاجاریه از یکسو و امپراتوری روسیه آن دوران از سوی دیگر شکل گرفت، در تاریخ ۲۴ اکتبر ۱۸۱۳ برابر با دوم آبان ۱۱۹۲ عهدنامه‌ای به نام «عهدنامه گلستان» به امضا رسید که طی آن، شماری از مناطق و نیز ایالات آن دوران ایران از جمله گنجه و قره باغ از ایران جدا شده و به روسیه واگذار شدند. 

با این حال پیش از این اتفاق و پیش از آنکه بطور رسمی قره باغ طبق عهدنامه گلستان ازایران جدا شود، حدود هشت سال قبل از آن، مقدمات این اتفاق با عهدنامه دیگری به نام «عهدنامه کورک چای» فراهم شده بود. 

عهدنامه «کورک چای» که به «عهدنامه روسیه و قره باغ» نیز مشهور است، در واقع میان «پاول سیسانوف»، فرمانده نیروهای روسی از یکسو و «ابراهیم خلیل خان جوانشیر»، خان خانات قره باغ از سوی دیگر در تاریخ ۱۴ مه ۱۸۰۵ (برابر با ۲۴ اردیبهشت ۱۱۸۴) و در اردوگاه روسیه در حاشیه رود کورک (کورک چای) که فاصله چندانی با گنجه نداشت، به امضا رسید و طی آن، خانات قره باغ به تحت الحمایگی امپراتوری روسیه درآمد. 

قره باغ پس از انقلاب روسیه

با فروپاشی امپراتوری نیکلای دوم و شکل گیری انقلاب روسیه در سال ۱۹۱۷ و ظهور دولت‌هایی مستقل در قفقاز در سالهای آخر جنگ جهانی اول، رقابتی در جهت چیرگی بر قره باغ شکل گرفت و اختلافهای مرزی، قومیتی و تاریخی در کوهستان زنگزور و نخجوان سبب وقوع درگیری‌های شدیدی میان جمهوری اول ارمنستان از یکسو و جمهوری دموکراتیک آذربایجان شد. 

در واقع پس از فروپاشی امپراتوری روسیه، ارمنی‌ها موفق شده بودند پس از نبردهایی در سال ۱۹۱۸ نخستین دولت ارمنی را در فلات مرتفع ارمنستان و در ایروان شکل بدهند. همچنین در آن سوی ماجرا، پس از فروپاشی امپراتوری روسیه، در تاریخ ۲۸ مه ۱۹۱۸ (۶ خرداد ۱۲۹۷) در منطقه آذربایجان، یک جمهوری با نام «جمهوری دموکراتیک آذربایجان» شکل گرفته بود. این جمهوری‌ها به دلیل اختلافهای مرزی، قومیتی و تاریخی به ویژه در مناطق کوهستانی قره باغ و زنگزور با یکدیگر درگیر شدند که این درگیری‌ها از سال ۱۹۱۸ تا ۱۹۲۰ به طول انجامید. 

قره باغ در زمان اتحاد جماهیر شوروی

در سال ۱۹۲۰، ارتش سرخ شوروی به قفقاز حمله کرد و جمهوری‌های قفقاز را مجبور به پیوستن به اتحاد جماهیر شوروی کرد. مناطق مورد مناقشه، از جمله قره‌باغ، تحت کنترل شوروی قرار گرفتند، اما همچنان محل مناقشه و درگیری‌های قومیتی باقی ماندند. 

در واقع از ۲۷ مارس تا ۱۱ آوریل ۱۹۲۰ ارتش سرخ به آذربایجان جمله کرد و با منحل کردن جمهوری خلق آذربایجان، «جمهوری سوسیالیستی آذربایجان شوروی» را شکل داد. همچنین ارتش سرخ از سپتامبر تا نوامبر با یورش به ارمنستان، جمهوری نخست ارمنستان را منحل کرد و «جمهوری سوسیالیستی ارمنستان شوروی» را شکل داد. 

جمهوری‌های تازه تأسیس شده شوروی سوسیالیستی ارمنستان و آذربایجان در واقع بخشی از سرزمینهای فتح شده به دست ارتش سرخ بودند که جزو اتحادیه جماهیر شوروی جدید قرار گرفتند. 

جنگ اول قره باغ

در زمان زمامداری ژوزف استالین، رهبر اتحاد جماهیر شوروی وی تصمیم به ایجاد ایالت خودمختار ناگورنو قره باغ در زمره جمهوری سوسیالیستی آذربایجان شوروی گرفت که همین امر نیز اختلاف‌هایی را موجب شد. پس از آن در طول دهه‌های بعدی، ارمنی‌های قره باغ تمایل شدیدی برای اتحاد مجدد با جمهوری ارمنستان که البته موفق نشدند. سرانجام این اختلافات سبب ایجاد درگیری‌هایی شد که این درگیری‌ها از فوریه ۱۹۸۸ (سالهای آخر اتحادیه جماهیر شوروی) تا مارس ۱۹۹۴ (یعنی پس از فروپاشی اتحادیه جماهیر شوروی) ادامه یافت که به «جنگ اول ناگورنو قره باغ» معروف است. 

نمایندگان شورای قره‌باغ در تاریخ ۱۲ ژوئن ۱۹۸۸ میلادی و پارلمان ارمنستان در ۱۵ ژوئن ۱۹۸۸ میلادی قره‌باغ را جزئی از جمهوری ارمنستان اعلام کردند. جمهوری ارمنستان این تصمیم را با استناد به ماده ۷۰ قانون اساسی اتحاد جماهیر شوروی اتخاذ کرده بود که حق خودمختاری ملت‌ها و الحاق داوطلبانه آن‌ها به هر کدام از جمهوری‌ها را مورد شناسایی قرار داده بود؛ اما در مقابل جمهوری آذربایجان تصمیم پارلمان ارمنستان را نپذیرفت. 

این وضعیت همچنان در سالهای پایانی اتحادیه جماهیر شوروی ادامه داشت تا آنکه دو کشور مستقل ارمنستان و آذربایجان در تابستان ۱۹۹۱ از شوروی اعلام استقلال کردند و به کشورهایی مستقل تبدیل شدند. 

پس از استقلال ارمنستان و آذربایجان وضعیت اختلاف‌ها میان دو طرف نه دیگر به عنوان دعوایی داخلی میان دو جمهوری داخل اتحاد جماهیر شوروی، بلکه میان دو کشور استقلال یافته رنگ و بویی تازه به خود گرفت. 

اما اوج جنگ به اوایل سال ۱۹۹۲ باز می‌گردد؛ زمانی که ترکیه نیز به کمک کشور تازه استقلال یافته جمهوری آذربایجان آمد و نیروهایی را برای مبارزه در کنار نیروهای آذربایجان اعزام کرد و کمک کرد تا تمامی مسیرهای ترانزیتی به ارمنستان، از جمله راه کمک‌های بشردوستانه به این کشور قطع شود. با این حال اما در اوایل سال ۱۹۹۳ نیروهای ارمنستان توانستند هفت منطقه متعلق به آذربایجان که در واقع دور قره باغ قرار داشت را تصرف کنند. 

در نهایت آتش بس میان آذربایجان و ارمنستان که در سال ۱۹۹۴ شکل گرفت، سبب شد تا قره باغ در اشغال ارمنستان باقی بماند؛ هرچند آذربایجان همچنان مدعی این منطقه بود. 

جنگ دوم قره باغ

جنگ دوم قره باغ در سال ۲۰۲۰ در منطقه مورد مناقشه قره باغ کوهستانی و سرزمینهای اشغال شده اطراف قره باغ که بالاتر به آن اشاره شد، شکل گرفت. 

این جنگ نیز ۴۴ روز به طول انجامید که این بار با پیروزی آذربایجان به پایان رسید. در ابتدا درگیری‌هایی در ۲۷ سپتامبر ۲۰۲۰ (برابر با ۶ مهر ۱۳۹۹) در منطقه قره باغ به وقوع پیوست که در پی آن، دوطرف همدیگر را به آغاز این درگیری‌ها متهم کردند. 

در این جنگ که پس از ۴۴ روز نبرد سنگین میان دو طرف با میانجی‌گری روسیه به پایان رسید، آذربایجان توانست بخش قابل توجهی از مناطقی که پیشتر در دست ارمنستان بود، از کنترل نیروهای ارمنستانی خارج کند. در نهایت در تاریخ نهم نوامبر ۲۰۲۰ (۱۹ آبان ۱۳۹۹) توافق صلحی میان الهام علی‌اف، رئیس جمهور آذربایجان و نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان و «ولادیمیر پوتین»، رئیس جمهور روسیه به امضا رسید تا به تمامی خصومت‌ها در منطقه ناگورنو قره باغ از فردای روز توافق پایان دهد. 

مطابق بندهای این توافق، نیروهای ارمنستانی مجبور شدند تا از مناطقی که در اطراف قره باغ کوهستانی تحت تصرف خود داشتند، تا تاریخ اول دسامبر ۲۰۲۰ خارج شوند و حدود ۲۰۰۰ نیروی حافظ صلح روسیه تحت فرماندهی «رستم مرادف» برای دست کم ۵ سال برای حفظ امنیت دالان لاچین واقع در میان قره‌باغ کوهستانی و ارمنستان مستقر شوند. 

الهام علی‌اف، رئیس جمهور آذربایجان

دالان زنگزور یا راه ترامپ؟ 

اما بخشی از توافقی که پس از جنگ دوم قره باغ به امضا رسید، تصریح می‌دارد که ارمنستان ایمنی حمل و نقل ارتباطی میان نخجوان آذربایجان که خاک ارمنستان میان این منطقه خودمختار با سرزمین اصلی آذربایجان فاصله انداخته را تضمین کند. 

حال روز جمعه با توافقی که رئیس جمهور آذربایجان با نخست وزیر ارمنستان در حضور ترامپ به امضا رسانید، قرار است کریدور زنگزور در خاک ارمنستان ایجاد شود تا از این طریق، مسیری ارتباطی میان آذربایجان و نخجوان بوجود آید؛ کریدوری که قرار است «مسیر ترامپ برای صلح و شکوفایی بین المللی» نامگذاری شود.