آیا فشارهای ترامپ می‌تواند دهلی‌نو را از مسکو جدا کند؟

فرارو- اختلاف تازه میان هند و ایالات متحده بر سر خرید نفت از روسیه، بار دیگر مسئله استقلال انرژی و جهت‌گیری سیاست خارجی دهلی‌نو را به صدر توجه جهانی کشانده است. در حالی که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، مدعی شده است نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند، قول داده واردات نفت از روسیه را متوقف کند، دولت هند با لحنی قاطع چنین توافقی را رد کرده و بر حق خود برای تصمیم‌گیری مستقل در حوزه انرژی تأکید ورزیده است.

به گزارش فرارو، این شکاف دیپلماتیک، که در بحبوحه رقابت‌های ژئوپلیتیکی و فشارهای غرب برای منزوی کردن کرملین شکل گرفته، نشانه‌ای روشن از پیچیدگی روابط دهلی‌نو و واشنگتن است. اختلاف کنونی نه‌تنها از استمرار تنش میان دو کشور حکایت دارد، بلکه بار دیگر آشکار می‌سازد که تلاش‌های ایالات متحده برای حذف روسیه از بازار جهانی انرژی با چالش‌های جدی روبه‌روست؛ چالش‌هایی که هند، به عنوان یکی از بزرگ‌ترین خریداران نفت جهان، نقشی تعیین‌کننده در آن ایفا می‌کند.

انکار دیپلماتیک در دهلی؛ هند در مسیر تداوم همکاری با مسکو

دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده، روز چهارشنبه در اظهاراتی جنجالی و بحث‌برانگیز اعلام کرد که نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند، به او «اطمینان داده» است که دهلی‌نو دیگر از روسیه نفت خریداری نخواهد کرد؛ اقدامی که ترامپ آن را «بزرگ، تاریخی و بسیار مهم» توصیف کرد. این ادعا به‌سرعت در رسانه‌های بین‌المللی بازتاب یافت و موجی از گمانه‌زنی‌ها را درباره چرخش احتمالی سیاست انرژی هند به راه انداخت.

اما تنها یک روز بعد، راندیر جیسوال، سخنگوی وزارت خارجه هند، در واکنشی صریح و بی‌پرده، این ادعا را رد کرد و گفت: «ما از هیچ گفت‌وگو یا توافقی میان نخست‌وزیر مودی و رئیس‌جمهور ترامپ در این خصوص اطلاع نداریم.» او همچنین تأکید کرد که موضع دهلی‌نو در زمینه تجارت انرژی، همواره بر پایه منافع ملی و نیازهای اقتصادی کشور تعیین می‌شود.

وزارت خارجه هند نیز در بیانیه‌ای رسمی، بدون اشاره مستقیم به نام روسیه، تصریح کرد که هند یکی از بزرگ‌ترین واردکنندگان انرژی در جهان است و سیاست انرژی این کشور بر سه اصل کلیدی استوار است: تضمین ثبات قیمت‌ها، تأمین پایدار منابع و تنوع‌بخشی به مسیرهای تأمین انرژی. در این بیانیه آمده است که دهلی‌نو بر اساس شرایط واقعی بازار و با هدف حفظ امنیت انرژی ملی تصمیم‌گیری می‌کند ؛ پیامی آشکار که نشان می‌دهد هند قصد ندارد در برابر فشارهای سیاسی خارجی از اصول استقلال انرژی خود عقب‌نشینی کند.

این موضع جدید در واقع ادامه همان سیاستی است که هند از زمان آغاز جنگ اوکراین در سال ۲۰۲۲ در پیش گرفته است؛ سیاستی مبتنی بر استقلال تصمیم‌گیری و حفظ توازن میان منافع اقتصادی و ملاحظات ژئوپلیتیکی. از آن زمان تاکنون، دهلی‌نو به یکی از خریداران اصلی نفت ارزان روسیه تبدیل شده و در عین حال، روابط تاریخی و استراتژیک خود با کرملین را حفظ کرده است.

در حالی که تحریم‌های گسترده غرب علیه صنعت نفت روسیه باعث سقوط چشمگیر قیمت‌ها شد، پالایشگاه‌های هندی از این فرصت برای خرید مقادیر عظیمی نفت با نرخ‌های پایین‌تر استفاده کردند؛ اقدامی که ضمن تقویت ذخایر انرژی کشور، فشار تورمی داخلی را نیز کاهش داد. با وجود انتقادهای پی‌درپی از سوی ایالات متحده و متحدانش، دهلی‌نو بارها تأکید کرده است که تصمیماتش در حوزه انرژی صرفاً بر پایه منافع ملی اتخاذ می‌شود و نباید در چارچوب رقابت‌های سیاسی غرب با روسیه تفسیر گردد. هند همچنین قرار است در اواخر سال جاری میلادی میزبان ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، باشد؛ دیداری که نشانه‌ای آشکار از تداوم روابط نزدیک و اعتماد متقابل دو کشور تلقی می‌شود.

دونالد ترامپ در ماه اوت، در واکنش به ادامه خرید نفت روسی از سوی دهلی‌نو، با اقدامی تنبیهی تعرفه‌های تازه‌ای بر کالاهای هندی وضع کرد و نرخ پیشین ۲۵ درصدی را عملاً دو برابر ساخت؛ تصمیمی که از دید ناظران، نشانه‌ای از افزایش فشار اقتصادی واشنگتن بر هند برای کاهش همکاری‌هایش با مسکو است.

با این حال، کارشناسان انرژی معتقدند که توقف ناگهانی واردات نفت از روسیه برای هند تقریباً غیرممکن است. «مو یو شو»، تحلیلگر ارشد شرکت تحقیقاتی کپلر، برآورد کرده است که روسیه در نه ماه نخست سال جاری میلادی به‌طور میانگین روزانه بین ۱.۷ تا ۱.۸ میلیون بشکه نفت به هند صادر کرده است؛ حجمی عظیم که به گفته او، جایگزینی آن در بازار آزاد هم از نظر کمیت و هم کیفیت نفت خام با دشواری‌های جدی روبه‌روست.

بر اساس داده‌های همین شرکت، در حالی که برخی پالایشگاه‌های دولتی هند به‌دلیل فشارهای سیاسی یا محدودیت‌های مالی خرید خود از روسیه را کاهش داده‌اند، شرکت‌های خصوصی مسیر متفاوتی در پیش گرفته‌اند و میزان وارداتشان را افزایش داده‌اند. در میان آن‌ها، شرکت ری‌لاینس اینداستریز اکنون به‌عنوان بزرگ‌ترین واردکننده نفت روسی از مسیر دریایی شناخته می‌شود.

در میانه این تنش‌ها، نارندرا مودی با ایستادگی در برابر فشارهای فزاینده واشنگتن، تلاش دارد تصویری از رهبری مقتدر، مستقل و متکی بر منافع ملی از خود به نمایش بگذارد؛ رهبرِ کشوری که در برابر قدرت‌های جهانی سر تسلیم فرود نمی‌آورد و تصمیماتش را بر پایه نیازهای داخلی و منافع راهبردی خود اتخاذ می‌کند.

با وجود تعرفه‌های تنبیهی و فشارهای سیاسی از سوی آمریکا، دهلی‌نو همچنان خرید نفت از روسیه را ضرورتی اجتناب‌ناپذیر برای تأمین انرژی بیش از ۱.۴ میلیارد نفر جمعیت کشور می‌داند. مقام‌های هندی تأکید می‌کنند که امنیت انرژی، برای اقتصادی در حال رشد مانند هند، خط قرمزی است که نمی‌توان آن را فدای رقابت‌های ژئوپلیتیکی کرد.

در همین راستا، اس. جایشانکار، وزیر خارجه هند در اظهاراتی صریح اذعان کرده است که کشورش با ایالات متحده «اختلافاتی دارد» و بخش عمده این مشکلات به مذاکرات تجاری حل‌نشده و مسائل تعرفه‌ای مربوط می‌شود. او در عین حال تأکید کرده که دهلی‌نو همچنان بر گفت‌وگو و راه‌حل‌های دیپلماتیک برای رفع اختلاف‌ها تکیه دارد و باور دارد روابط پایدار میان دو قدرت تنها از مسیر تعامل و احترام متقابل حاصل خواهد شد.

ترامپ و بازی ناعادلانه انرژی؛ چرا چین معاف است و هند تحت فشار؟

در سوی مقابل، دونالد ترامپ با بهره‌گیری از اهرم مذاکرات تجاری تلاش می‌کند بر دهلی‌نو فشار وارد کند تا واردات نفت از روسیه را متوقف سازد؛ اقدامی که آن را بخشی از راهبرد گسترده‌تر خود برای تضعیف درآمدهای انرژی کرملین می‌داند. او حتی وعده داده است که چین را نیز به اتخاذ گامی مشابه وادارد، اما در عمل، پکن تاکنون از چنین تحریم‌هایی مصون و خارج از دایره فشار واشنگتن باقی مانده است.

داده‌های رسمی گمرکی نشان می‌دهد که چین در سال گذشته میلادی حدود ۱۰۹ میلیون تُن نفت روسی وارد کرده است ؛ رقمی که معادل ۲۰ درصد از کل واردات انرژی این کشور است. در مقابل، واردات هند از روسیه در سال ۲۰۲۴ حدود ۸۸ میلیون تُن برآورد شده است؛ تفاوتی که از نگاه کارشناسان، پرسش‌هایی جدی درباره معیارهای واشنگتن در اعمال فشارها ایجاد می‌کند.

مقام‌های هندی نیز آشکارا آمریکا را به رویکردی گزینشی و دوگانه متهم می‌کنند و می‌گویند واشنگتن در حالی دهلی‌نو را برای روابط اقتصادی‌اش با مسکو مورد انتقاد قرار می‌دهد که در قبال پکن، با احتیاط و مماشات برخورد می‌کند. از دید تحلیلگران، این نابرابری آشکار در سیاست‌های آمریکا، نه‌تنها بر روابط هند و ایالات متحده سایه انداخته، بلکه انگیزه دهلی‌نو برای حفظ سیاست استقلال انرژی و چندجانبه‌گرایی را بیش از پیش تقویت کرده است.

به باور تحلیل‌گران، سیاست دوگانه واشنگتن در قبال دهلی‌نو و پکن بیش از آن‌که صرفاً به نفت روسیه مربوط باشد، از نارضایتی دیرینه دونالد ترامپ نسبت به مواضع تجاری سرسختانه هند سرچشمه می‌گیرد. او بارها در سخنانش از آنچه «بی‌انصافی تجاری هند» می‌نامد، انتقاد کرده و تلاش کرده با اعمال فشارهای اقتصادی، دهلی‌نو را به امتیاددهی در مذاکرات دوجانبه وادارد. «آلیشیا گارسیا هررو»، اقتصاددان ارشد مؤسسه مالی ناتیکس (Natixis)، در این باره می‌گوید که حمایت‌گرایی مزمن هند شامل تعرفه‌های بالا بر کالاهای کشاورزی، یارانه‌های سنگین دارویی و محدودیت‌های گسترده وارداتی یکی از موانع اصلی در مسیر دستیابی به توافق تجاری جامع با ایالات متحده بوده است.

جنگ فلزات کمیاب؛ میدان تازه رقابت پکن و واشنگتن

در نقطه مقابل، ترامپ در برخورد با چین رفتاری نرم‌تر و حساب‌شده‌تر اتخاذ کرده و از اعمال تعرفه‌های مشابه بر واردات چینی خودداری کرده است؛ اقدامی که برخی ناظران آن را تلاشی برای جلب همکاری پکن در توافقی گسترده‌تر می‌دانند ؛ توافقی که نه‌تنها روابط تجاری، بلکه دسترسی آمریکا به منابع حیاتی همچون فلزات کمیاب چین را نیز دربر گیرد. به این ترتیب، به نظر می‌رسد عدم هماهنگی در رویکرد واشنگتن بیش از آنکه ناشی از اصول ژئوپلیتیکی باشد، بازتابی از منافع کوتاه‌مدت اقتصادی و محاسبات انتخاباتی ترامپ است؛ محاسباتی که می‌تواند مسیر روابط آمریکا با قدرت‌های نوظهور آسیایی را پیچیده‌تر از گذشته سازد.

فلزات کمیاب شامل ۱۷ عنصر حیاتی برای صنایع خودروسازی، فناوری پیشرفته و تجهیزات نظامی به یکی از حساس‌ترین عرصه‌های رقابت اقتصادی میان چین و ایالات متحده تبدیل شده است. پکن در این حوزه برتری مطلق جهانی دارد و بیش از دو سوم تولید و فرآوری این عناصر را در اختیار گرفته است؛ جایگاهی که آن را به بازیگری تعیین‌کننده در زنجیره تأمین فناوری‌های نوین بدل کرده است. در هفته‌های اخیر، دولت چین با اقدامی کم‌سابقه، صادرات ۱۲ نوع از این عناصر استراتژیک را محدود و شرکت‌های خارجی را ملزم به دریافت مجوز خرید از نهادهای دولتی کرد؛ تصمیمی که به‌طور آشکار درست پیش از دیدار برنامه‌ریزی‌شده میان دونالد ترامپ و شی جین‌پینگ اعلام شد.

در واکنش به محدودیت‌های تازه چین در صادرات فلزات کمیاب، دونالد ترامپ تهدید کرده است که از اول نوامبر تعرفه‌ای ۱۰۰ درصدی بر تمام صادرات چین به ایالات متحده وضع خواهد کرد؛ تهدیدی که در صورت اجرا، می‌تواند آتش دور تازه‌ای از جنگ تجاری میان دو اقتصاد بزرگ جهان را شعله‌ور سازد و بازارهای جهانی را بار دیگر با موجی از بی‌ثباتی مواجه کند.

با این حال، ترامپ هنوز دیدار برنامه‌ریزی‌شده خود با رئیس‌جمهور چین، شی جین‌پینگ، را لغو نکرده و به نظر می‌رسد همچنان تلاش می کند از فضای گفت‌وگو برای چانه‌زنی، امتیازگیری و افزایش فشار دیپلماتیک بر پکن بهره ببرد. ناظران معتقدند او با این رویکرد، در پی حفظ توازنی ظریف میان تهدید و تعامل است ؛ راهبردی که یادآور تاکتیک‌های تجاری پرریسک و آشنای ترامپ در دوره نخست ریاست‌جمهوری اوست؛ تاکتیک‌هایی که همواره بر محور فشار حداکثری، تهدیدهای رسانه‌ای و توافق‌های لحظه‌ای استوار بوده‌اند.

دهلی‌نو میان مسکو و واشنگتن؛ نبردی بر سر استقلال انرژی

در سوی دیگر این میدان پرتنش، روسیه همچنان بازیگری تعیین‌کننده در معادله انرژی هند باقی مانده است. بر اساس داده‌های شرکت تحلیلی کپلر، مسکو در حال حاضر بزرگ‌ترین تأمین‌کننده نفت هند به‌شمار می‌رود و نقش آن در ساختار انرژی دهلی‌نو بیش از هر زمان دیگری پررنگ شده است.

تنها در ماه سپتامبر، هند روزانه ۴.۵ میلیون بشکه نفت خام وارد کرده که از این میان ۱.۶ میلیون بشکه آن از روسیه بوده است؛  رقمی خیره‌کننده که نسبت به دوران پیش از جنگ اوکراین افزایشی ۲۲۵۰ درصدی را نشان می‌دهد. این جهش بی‌سابقه، جایگاه روسیه را به‌عنوان شریک انرژی راهبردی هند تثبیت کرده و همزمان تلاش‌های غرب برای منزوی‌سازی مسکو در بازار جهانی نفت را تضعیف نموده است.

طبق گزارش «مرکز پژوهش در حوزه انرژی و هوای پاک»، هند اکنون پس از چین دومین خریدار بزرگ انرژی روسیه در جهان به‌شمار می‌رود. تخفیف‌های گسترده نفتی که کرملین برای جذب مشتریان آسیایی ارائه کرده، تأثیری چشمگیر بر اقتصاد هند گذاشته است: کسری حساب جاری کشور در سال مالی ۲۰۲۳–۲۰۲۴ حدود ۶۵ درصد کاهش یافته و شرکت‌های پالایش نفت هندی، به‌ویژه ری‌لاینس اینداستریز بیشترین سود را از این شرایط برده‌اند. پالایشگاه عظیم ری‌لاینس اکنون به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی کرده است که تا سال ۲۰۲۵ نیمی از نفت خام مصرفی خود را از روسیه تأمین کند.

تحلیلگران بر این باورند که آینده روابط دهلی‌نو و واشنگتن به میزان توان دو کشور در مدیریت این تعارض انرژی‌محور بستگی دارد. به گفته آنان، هند تلاش می کند میان استقلال عمل در سیاست انرژی و نیاز به همکاری اقتصادی با غرب تعادلی واقع‌گرایانه برقرار کند. «آلیشیا گارسیا هررو»، اقتصاددان مؤسسه ناتیکس، در تازه‌ترین ارزیابی خود پیش‌بینی کرده است که طی سه تا شش ماه آینده، روابط هند و آمریکا به مرحله‌ای از «تنش کنترل‌شده و عمل‌گرایانه» خواهد رسید؛ مرحله‌ای که در آن دو کشور، ضمن حفظ اختلاف‌نظرها، از تشدید تقابل مستقیم پرهیز خواهند کرد. او همچنین احتمال داده است که در صورت کاهش نسبی واردات نفت روسیه از سوی هند، واشنگتن نیز بخشی از تعرفه‌های تجاری تنبیهی خود را تعدیل کند.

در شرایط کنونی، پرونده نفت روسیه برای هند فراتر از یک موضوع صرفاً اقتصادی است؛ این پرونده به نمادی از استقلال سیاسی و راهبردی دهلی‌نو تبدیل شده است. در نگاه دولت مودی، حفظ روابط انرژی با مسکو تنها به معنای تأمین سوخت ارزان یا تضمین امنیت انرژی نیست، بلکه بخشی از تلاشی گسترده‌تر برای تثبیت جایگاه هند به‌عنوان قدرتی مستقل در نظم نوین جهانی است. برای نارندرا مودی، ایستادگی در برابر فشارهای دونالد ترامپ و نپذیرفتن دیکته‌های واشنگتن، تنها دفاعی از منافع ملی محسوب نمی‌شود، بلکه جلوه‌ای از روایت «قدرت هند نوین» است؛ کشوری که می‌خواهد در نظم بین‌المللی پس از جنگ اوکراین، نه در جایگاه پیرو، بلکه به‌عنوان یکی از بازیگران تعیین‌کننده و تأثیرگذار ظاهر شود.