پشت پرده توافق کریدور زنگزور؛ چه کسی سود می‌برد؟

فرارو- قفقاز جنوبی، سرزمینی است با مرزهایی بسته و رقابت‌هایی ریشه‌دار که پاسگاه‌های دیده‌بانی و سنگرها سراسر آن را پوشانده‌اند. در ۸ اوت، «دونالد ترامپ» میزبان «نیکول پاشینیان»، نخست‌وزیر ارمنستان و «الهام علی‌اف»، رئیس‌جمهور آذربایجان، در کاخ سفید بود تا به مناقشه دیرینه میان دو کشور پایان دهد.

به گزارش فرارو به نقل از نشریه اکونومیست، در این دیدار، سه طرف «اعلامیه صلح» و توافق‌هایی در زمینه تجارت و امنیت امضا کردند. مهم‌ترین بخش این توافق، موافقت ارمنستان با ایجاد یک مسیر ترانزیتی تحت مدیریت آمریکا بود که از خاک این کشور عبور کرده و آذربایجان را به جمهوری خودمختار نخجوان متصل می‌کند. این کریدور، «مسیر ترامپ برای صلح و شکوفایی بین‌المللی» نام گرفت. دونالد ترامپ در مراسم امضا گفت: «برای من افتخار بزرگی است.»

از قره‌باغ تا نخجوان؛ سقوط نفوذ روسیه در حیاط خلوت خود

الهام علی‌اف و نیکول پاشینیان وعده دادند نام دونالد ترامپ را برای دریافت جایزه نوبل صلح پیشنهاد کنند. این توافق، نفوذ روسیه که سال‌ها در این مناقشه نقش‌آفرینی و مداخله کرده را کاهش می‌دهد. هرچند این توافق یک پیمان صلح رسمی به شمار نمی‌آید، اما راه را برای هدفی بزرگ‌تر یعنی پایان دادن به یکی از پیچیده‌ترین مناقشات جهان و آغاز روندی از تنش‌زدایی منطقه‌ای از جمله عادی‌سازی روابط ارمنستان با ترکیه هموار می کند. تحقق این هدف، آزمونی جدی برای دیپلماسی آمریکا و نیز اراده سیاسی خود ایروان و باکو خواهد بود. با این حال، روسیه همچنان می‌تواند به عامل اخلال‌گر در این مسیر تبدیل شود.

ارمنستان و آذربایجان بیش از ۳۵ سال است که درگیر مناقشه‌ای خونین و پیچیده‌اند. در اواخر دهه ۱۹۸۰ و هم‌زمان با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، جدایی‌طلبان مورد حمایت ارمنستان، منطقه «قره‌باغ کوهستانی» را که رسماً بخشی از خاک آذربایجان بود تصرف کردند و سپس یک منطقه حائل پیرامون آن ایجاد نمودند. این مناقشه برای سال‌ها در وضعیت «انجماد» باقی ماند. اما آذربایجان، که اقتصادش به‌واسطه رونق نفت و گاز قدرت گرفته بود، ارتشی نیرومند با پهپادها و موشک‌های ساخت ترکیه و اسرائیل تشکیل داد.

در سال ۲۰۲۰، این کشور توانست مناطق اطراف قره‌باغ را بازپس گیرد و در سال ۲۰۲۳ خود قره‌باغ را تحت کنترل درآورد؛ رخدادی که به فرار حدود ۱۰۰ هزار ارمنی از این منطقه انجامید. روسیه که در دهه ۱۹۹۰ حامی ارمنستان بود، این بار منفعل ماند؛ بخشی از این بی‌عملی به‌عنوان تنبیهی برای نیکول پاشینیان تلقی شد، رهبر دموکراتی که در سال ۲۰۱۸ با یک انقلاب مسالمت‌آمیز، حاکمان نزدیک به کرملین را از قدرت کنار زد.

طرح ۹۹ ساله آمریکا در قفقاز؛ پایان نفوذ روسیه در ارمنستان و آذربایجان؟

از اوایل سال ۲۰۲۴، ارمنستان و آذربایجان گام‌به‌گام به سمت دستیابی به یک پیمان صلح حرکت کرده‌اند. در گذشته، مذاکرات همواره با حضور میانجی‌هایی مانند روسیه، ترکیه یا «گروه مینسک» ، سازوکاری چندجانبه که در دهه ۱۹۹۰ برای رسیدگی به این مناقشه تشکیل شد انجام می‌گرفت. اما این بار، دو کشور مستقیماً پای میز گفت‌وگو نشسته‌اند و در ماه مارس توانستند بر سر پیش‌نویس یک توافق صلح به تفاهم برسند.

با این حال، دو مانع اصلی همچنان نقش آفرین هستند: نخست، اصرار آذربایجان بر حذف هرگونه اشاره به قره‌باغ از قانون اساسی ارمنستان ؛ اقدامی که نیازمند برگزاری همه‌پرسی است. دوم، مطالبه باکو برای ایجاد مسیر ترانزیتی به نخجوان. در توافق آتش‌بس سال ۲۰۲۰، علی‌اف و پاشینیان پذیرفته بودند این مسیر تحت نظارت مقام‌های روسی بازگشایی شود، اما هر دو طرف بعدها از حضور روسیه عقب نشستند و نتوانستند بر سر جایگزینی برای این نظارت به توافق برسند.

طی ماه‌های اخیر، مذاکره‌کنندگان آمریکایی بارها میان ایروان و باکو رفت‌وآمد کردند تا جزئیات توافق را نهایی کنند. بر اساس این توافق، ارمنستان این مسیر ترانزیتی را برای مدت ۹۹ سال به آمریکا اجاره می‌دهد و ایالات متحده، از طریق پیمانکاران، مسئولیت اداره آن را بر عهده خواهد داشت. این پروژه عملاً سهمی بلندمدت برای آمریکا در امنیت قفقاز جنوبی ایجاد می‌کند؛ موضوعی که واکنش تند و خشم آشکار روسیه را برانگیخته است.

پیمان صلح قفقاز؛ «کریدور زنگزور» چه تاثیری خواهد داشت؟

آمریکا برای ترغیب ارمنستان و آذربایجان، مجموعه‌ای از مشوق‌ها را نیز در نظر گرفته است. مدیرعامل شرکت «سوکار» (SOCAR)، غول انرژی دولتی آذربایجان، همراه با الهام علی‌اف به واشنگتن سفر کرد تا با «اکسون‌موبیل»، غول نفتی آمریکایی، توافق‌نامه‌ای امضا کند. ارمنستان که فاقد منابع طبیعی غنی مانند آذربایجان است، جذابیت اقتصادی چندانی برای رئیس‌جمهور تجارت مسلک آمریکا ندارد، اما قرار است از حمایت‌های ویژه در حوزه‌های هوش مصنوعی و نیمه‌رساناها برخوردار شود. ترامپ همچنین تحریم‌هایی را که از سال ۱۹۹۲ مانع همکاری نظامی با آذربایجان بود، لغو کرد و از آغاز «شراکت راهبردی» با این کشور ، متحد نزدیک اسرائیل خبر داد.

با این حال، در میان تشریفات ترامپی، این توافق هنوز راهی طولانی تا تحقق کامل دارد. در واشنگتن، علی‌اف و پاشینیان صرفاً حروف اختصاری نام خود را پای پیش‌نویس پیمان صلح گذاشتند و آن را به امضا نهایی نرساندند. خواسته آذربایجان برای تغییر قانون اساسی ارمنستان همچنان بی‌پاسخ مانده است. مزایای پروژه «مسیر ترامپ برای صلح و شکوفایی بین‌المللی» عمدتاً در نخجوان و استان سیونیک ارمنستان،  منطقه‌ای کم‌جمعیت که مسیر از آن عبور می‌کند متمرکز خواهد بود و نه بیشتر.

صلح شکننده در قفقاز؛ چرا توافق ارمنستان و آذربایجان در خطر است؟

دلایل فراوانی برای احتیاط وجود دارد. پاشینیان از محبوبیت چندانی برخوردار نیست؛ تنها ۱۳ درصد از شهروندان ارمنستان می‌گویند به او اعتماد دارند. ملی‌گرایان تندرو از جمله «روبرت کوچاریان» رئیس‌جمهور پیشین، او را به سازش بر سر حاکمیت ملی متهم می‌کنند؛  هرچند کوچاریان خود در دهه ۲۰۰۰ بخش بزرگی از دارایی‌های کشور را در ازای بخشش بدهی به روسیه واگذار کرده بود. برگزاری همه‌پرسی مورد نظر آذربایجان اقدامی عمیقاً تفرقه‌انگیز خواهد بود و انتخابات سال آینده نیز می‌تواند فرصتی برای مداخله مسکو فراهم کند. دولت ارمنستان در ژوئن اعلام کرد که موفق به خنثی‌سازی طرح کودتایی شده که قرار بود در سپتامبر اجرا شود.

آذربایجان نیز می‌تواند روند صلح را به خطر اندازد. الهام علی‌اف، رهبر خودکامه‌ای که در سال ۲۰۰۳ جانشین پدرش شد، پیش‌تر تهدید کرده بود مسیر ترانزیتی به نخجوان را با زور تصرف خواهد کرد. او گاه دچار خیال‌پردازی‌های الحاق‌گرایانه می‌شود؛ از جمله نامیدن ارمنستان به عنوان «آذربایجان غربی». «لارنس بروئرز» از اندیشکده «چتم هاوس» بریتانیا هشدار می‌دهد که تداوم چنین اظهاراتی می‌تواند «زهر کشنده» برای صلح باشد. علاوه بر این، برتری نظامی آذربایجان، اعتماد ارمنستان به نیت واقعی باکو را بیش از پیش دشوار می‌سازد.

خطر دیگر، از دست رفتن علاقه آمریکا به ادامه این روند است. در طول تاریخ، برقراری صلح در قفقاز جنوبی معمولاً با مداخله قدرت‌های خارجی ممکن شده است. به گفته «لارنس بروئرز»، در سال ۲۰۲۰ این نقش را روسیه و ترکیه ایفا کردند؛ در دهه ۱۹۹۰ گروه مینسک؛ و در دهه ۱۹۲۰، بلشویک‌ها. اکنون ترامپ آمریکا را به‌عنوان تازه‌ترین میانجی صلح در این محله پرآشوب معرفی کرده است، اما تداوم این نقش، لزوماً در اختیار او نخواهد بود.