از فاجعه چرنوبیل چه می‌دانیم؟

فرارو- محمد حسن خلیلی؛ به تازگی انتشار گزارشی جدید از سوی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، بار دیگر نگرانی‌ها را از وقوع یک فاجعه هسته‌ای دیگر در اوکراین تشدید کرده است. 

به گزارش فرارو، روز جمعه بود که انتشار بیانیه‌ای از سوی رافائل گروسی، مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در خصوص اوضاع در اوکراین و وقوع یک رخداد یا فاجعه هسته‌ای در چرنوبیل، بار دیگر نگاه‌ها را به این نیروگاه پر حادثه در طول تاریخ جلب کرد. 

بیانیه مدیر کل آژانس بین المللی انرژی اتمی

وب سایت آژانس بین المللی انرژی اتمی روز جمعه ۲۲ اوت (۳۱ مرداد) بیانیه‌ای را از سوی رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی منتشر کرد. در بیانیه گروسی آمده بود: حضور مستمر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) در «نیروگاه هسته‌ای زاپوریژیا» به‌منظور تلاش‌هایمان در جهت کاهش خطر رخداد یک حادثه هسته‌ای در میانه درگیری، امری ضروری است. » طبق این بیانیه، این سخنان گروسی در حالی بیان می‌شود که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به سومین سال حضور مستمر خود در این منطقه نزدیک می‌شود. 

در ادامه بیانیه مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی آمده است: در طول هفته گذشته، تیم آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در نیروگاه هسته‌ای زاپوریژیا تقریبا به‌طور روزانه، شنیده شدن فعالیت‌های نظامی را گزارش کرده‌اند و تیمهای آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که در خملنیتسکیی، ریونه و نیروگاه‌های هسته‌ای جنوب اوکراین و نیروگاه هسته‌ای چرنوبیل حضور داشتند، از شنیده شدن صدای آژیر حمله هوایی به شکل روزانه سخن می‌گفتند. 

در ادامه بیانیه گروسی آمده بود: «در پنجشنبه صبح، تیم آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با صدای چندین انفجار از خواب برخاست و بعدا مطلع شد چندین پهپاد بالای منطقه ممنوعه، در حدود پنج کیلومتری سایت [هسته ای چرنوبیل] شناسایی شده‌اند؛ همچنانکه تیم آژانس صدای آتش ضدهوایی را شنید. موضع من بدون تغییر باقی مانده؛ من در خصوص افزایش تکرار فعالیت‌های پهپادی در نزدیکی تأسیسات هسته‌ای [چرنوبیل] عمیقا نگران هستم. ما بار دیگر خواهان حداکثر خویشتنداری برای جلوگیری از وقوع یک فاجعه هسته‌ای هستیم.» 

در این بیانیه همچنین به چالشهای تهیه آب خنک کننده در نیروگاه هسته‌ای زاپوریژیا اشاره و اعلام شده فقدان آب خنک کننده در حالی که آب رو به اتمام است، یک نگرانی جدی برای ایمنی این تأسیسات هسته‌ای به شمار می‌رود. 

اما همانطور که دیدیم، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و در رأس آن، رافائل گروسی نگران آن است تا نکند در میانه درگیری‌های روسیه و اوکراین و شدت فعالیت‌های نظامی، فاجعه‌ای دیگر در چرنوبیل رخ دهد؛ فاجعه‌ای که می‌تواند یادآور فاجعه اتمی چرنوبیل در اواخر آوریل سال ۱۹۸۶ میلادی باشد. اما از آن حادثه چه می‌دانیم؟ 

فاجعه اتمی چرنوبیل

فاجعه چرنوبیل (Chernobyl disaster) که گاه از آن با نام «حادثه چرنوبیل» (Chernobyl Accident) یاد می‌شود، طبق آنچه که در دانشنامه بریتانیکا آمده، حادثه‌ای است که در «نیروگاه هسته‌ای چرنوبیل» در سال ۱۹۸۶ و در زمان شوروی سابق رخ داد و بدترین فاجعه درتاریخ تولید انرژی هسته‌ای به شمار می‌رود. 

نیروگاه هسته‌ای چرنوبیل در «شهرک پریپیات» (Pripyat)، در فاصله ۱۰ مایلی (۱۶ کیلومتری) شمال غرب شهر چرنوبیل و ۶۵ مایلی (۱۰۴ کیلومتری) شمال کی‌یف، پایتخت اوکراین قرار دارد. این نیروگاه شامل چهار رآکتور بود که هرکدام از آن‌ها هزار مگاوات برق تولید می‌کرد. این رآکتورها در فاصله سالهای ۱۹۷۷ تا ۱۹۸۳ عملیاتی شدند. 

شروع فاجعه از کجا بود؟ 

بنابر آنچه در دانشنامه معتبر بریتانیکا آمده، این فاجعه در تاریخ ۲۵ و ۲۶ آوریل سال ۱۹۸۶ (برابر با پنجم و ششم اردیبهشت ۱۳۶۵) در دوران شوروی سابق و در جمهوری شوروی سوسیالیستی اوکراین (که در آن زمان هنوز بخشی از شوروی به حساب می‌آمد) رخ داد؛ زمانی که تکنسین‌های رآکتور شمار چهار تلاش کردند آزمایشی با طراحی ضعیف انجام دهند. 

در آن زمان کارکنان آن رآکتور، سیستم تنظیم توان رآکتور و سیستمهای ایمنی اضطراری رآکتور را خاموش کرده و بیشتر «میله‌های کنترل» را از هسته آن خارج ساختند؛ اما با این حال اجازه دادند تا رآکتور با ۷ درصد توان به کار خود ادامه دهد. 

بایستی در پرانتز ذکر کنیم «میله‌های کنترل» (Control rod) در راکتورهای هسته‌ای، اجزایی هستند که با جذب نوترون‌ها، سرعت واکنش شکافت هسته‌ای را تنظیم می‌کنند و به این ترتیب، توان راکتور را کنترل می‌کنند. با وارد کردن این میله‌ها به داخل هسته، نوترون‌های بیشتری جذب شده و واکنش کندتر می‌شود و با خارج کردن آن‌ها، نوترون‌های بیشتری به واکنش ادامه داده و توان راکتور افزایش می‌یابد. 

این اشتباه که توسط کارکنان رآکتور شماره ۴ رخ داد، با اشتباهات دیگر تشدید شد و در ساعت ۰۱:۲۳ بامداد به وقت محلی روز ۲۶ آوریل (ششم اردیبهشت ۱۳۶۵) به زنجیره‌ای از واکنش‌ها انجامید که کنترل کار را از دست کارکنان آن خارج کرد. 

تصویری از نیروگاه هسته‌ای چرنوبیل سه روز پس از حادثه

وقوع چندین انفجار

در نتیجه این اتفاقها، چندین انفجار رخ داد که این انفجارها، باعث ایجاد یک گوی آتشین بزرگ شد و درب فولادی و بتنی سنگین رآکتور را به بیرون پرتاب کرد. این رخداد و آتش‌سوزی متعاقب آن در هسته راکتور گرافیتی، مقادیر زیادی مواد رادیواکتیو را به جو آزاد کرد که توسط جریان‌های هوا تا فواصل زیادی حمل شد. همچنین ذوب جزئی هسته نیز رخ داد. 

تخلیه شهرک پریپیات و تلاش برای سرپوش گذاشتن بر مسأله

در ۲۷ آوریل یعنی یک روز بعد، ۳۰ هزار نفر از ساکنان شهرک پریپیات شروع به تخلیه منطقه کردند. بنابر یک مقاله که در خصوص فاجعه چرنوبیل منتشر شده، پس از وقوع این فاجعه دولت اتحاد جماهیر شوروی بلافاصله هرکاری را انجام داد تا حقیقت این حادثه و نیز عواقب و پیامدهای آن برای مردم و محیط زیست را پنهان نگه دارد. در همین راستا دستورالعملی با عنوان «فوق محرمانه» برای طبقه‌بندی تمامی اطلاعات در خصوص این فاجعه، به خصوص سلامتی افرادی که در معرض این فاجعه بودند را منتشر کرد. 

اما با وجود تلاش شوروی برای سرپوش گذاشتن بر این حادثه، اما دولت سوئد میزان فزاینده‌ای از مواد رادیواکتیویته را که توسط باد منتقل شده بودند، گزارش کرد. بنابر بولتن آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که در پاییز همان سال ۱۹۸۶، در خصوص نظارت بر «غبار هسته‌ای» (غبار رادیواکتیوی که پس از انفجار هسته‌ای در فضا پخش می‌شود) منتشر شده، آمده بود: بارش هسته‌ای (یا همان غبار هسته‌ای) از رآکتور شوروی نخستین بار در تاریخ ۲۸ آوریل (۸ اردیبهشت ۱۳۶۵) در سوئد کشف شد؛ زمانی که پرسنل شیفت صبح در نیروگاه هسته‌ای فورسمارک سطح فزاینده‌ای از مواد رادیواکتیوی را بر پرسنلی که از کنار مانیتور پرتال ایستگاه عبور می‌کردند، اندازه‌گیری کرد. همچنین بررسی آلودگی سطحی روی زمین نیز افزایش مواد رادیواکتیوی را نشان می‌داد. 

بر اساس گزارش مجله آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در همان سال، طبق بررسی‌های اولیه‌ای که از سوی مؤسسه تحقیقاتی دفاع ملی سوئد صورت گرفت، مشخص شد منبع این آلودگی هسته‌ای انفجار یک بمب هسته‌ای در جو نبوده؛ بلکه به عوض این بر اثر وقوع حادثه‌ای در یک رآکتور هسته‌ای رخ داده است. 

دولت سوئد تلاش کرد تا منبع این فاجعه هسته‌ای را پیدا کند. در ابتدا گمانها به «نیروگاه هسته‌ای بزرگ ایگنالینا» در لیتوانی رفت که از چرنوبیل به سوئد بسیار نزدیک‌تر بود؛ اما به مرور کشف سطح بالای مواد رادیواکتیو در سوئد با گزارشهای دیگری از فنلاند و دیگر کشورهای اسکاندیناوی تکمیل شد. 

پس از این گزارش‌ها بود که سرانجام اتحاد جماهیر شوروی مجبور شد اذعان کند که چنین فاجعه‌ای به وقوع پیوسته است.

تصویری از توده موسوم به «پای فیل» چرنوبیل که  درزیرزمین نیروگاه هسته‌ای چرنوبیل قرار دارد و به دلیل رادیواکتیویته شدید آن قابل توجه است

رسیدن تشعشعات رادیواکتیوی به کشورهای غربی اروپا

بر اساس گزارشی که در پایگاه «آرشیو اتمی» (atomicarchive) در خصوص فاجعه چرنوبیل منتشر شده، پیش از آنکه خدمه پاکسازی حادثه بتوانند آتش را تحت کنترل آورده و حدود دو هفته بعد وضعیت را تثبیت کنند، حدود ۱۰۰ تا ۱۵۰ کوری (Curie) تشعشعات رادیواکتیو به جو زمین نشت کرده بود. این تشعشعات رادیواکتیوی از طریق باد از فراز بلاروس، روسیه و اوکراین عبور کرده بود و به کشورهای غرب اروپا یعنی فرانسه و ایتالیا رسیده بود. 

سرانجام ماجرا 

سرانجام کارکنان این نیروگاه یک پوسته عظیم بتنی و فولادی را بر روی رآکتور آسیب دیده قرار دادند تا از نشست مواد رادیواکتیوی بیشتر جلوگیری کند. بعدها یک سازه ایمن‌تر بر روی رآکتور شماره ۴ چرنوبیل ساخته شد تا جلوی تشعشعات گرفته شود. 

سازه‌ای که بعدا روی رآکتور شماره ۴ ساخته شد

قربانیان حادثه

بنابر آنچه در پایگاه «آرشیو اتمی» آمده، فاجعه چرنوبیل در ابتدا منجر به مرگ ۳۲ نفر شد؛ همچنانکه ده‌ها نفر نیز که مستقیم با این حادثه در ارتباط بودند نیز به بیماریهای شدید ناشی از تشعشعات هسته‌ای دچار شدند و برخی از آن‌ها بعدا جان باختند. میلیونها هکتار جنگل و زمین کشاورزی آلوده شدند و هزاران نفر نیز تخلیه شدند. با این حال صدها هزار نفر در مناطق آلوده باقی ماندند. در سالهای بعد بسیاری از دام‌ها و چهارپایان به شکلی ناقص الخلقه متولد می‌شدند و در درازمدت انتظار می‌رفت چندین هزار بیماری و مرگ ناشی از سرطان در بین انسان‌ها رخ دهد. 

با این حال بنابر آماری که در دانشنامه بریتانیکا منتشر شده، آمده است که برخی منابع می‌گویند دو نفر بر اثر انفجارهای اولیه جان باختند؛ در جالی که برخی گزارشهای دیگر میزان کشته شدگان را نزدیک به ۵۰ نفر اعلام کرده اند. همچنین طبق اعلام بریتانیکا، ده‌ها نفر دچار بیماریهای شدید رادیواکتیوی شدند که برخی از انها بعدا جان باختند. بین ۵۰ تا ۱۸۵ میلیون کوری رادیونوکلئید (اشکال رادیواکتیوی از عناصر شیمیایی) به جو نشت کرد؛ مقداری که چندین برابر رادیواکتیویته بیشتر از آنچه که توسط بمب‌های اتمی که بر روی هیروشیما و ناگاساکی ژاپن انداخته شد، ایجاد شد.