بالاخره خرید سربازی به کجا رسید؟

امیدها برای تصویب طرحی جهت ارائه مجوز خرید خدمت سربازی نقش بر آب شده است و اخبار منتشرشده در این زمینه گویای حقیقت دیگری است.

به گزارش رویداد ۲۴،  تنها چند ساعت پس از انتشار اخباری در برخی رسانه‌ها مبنی بر موافقت کمیسیون تلفیق با طرح خرید خدمت سربازی برای مشمولان غایب، رحیم زارع، عضو کمیسیون تلفیق بودجه مجلس این خبر را تکذیب کرد. پیش‌تر رسانه‌ها نوشته بودند کمیسیون تلفیق با این طرح موافقت کرده و «متأهلان و افراد بالای ۳۵ سال در اولویت هستند و قیمت خرید خدمت بر اساس مقطع تحصیلی متفاوت خواهد بود.» 

زارع با رد این خبر گفت: «برخی رسانه‌ها بدون توجه به آیین‌نامه داخلی مجلس، اقدام به انتشار اخباری می‌کنند که صحت ندارد. بر اساس آیین‌نامه، کمیسیون تلفیق بودجه در حال حاضر جلسه‌ای ندارد و چنین مصوبه‌ای نیز در دستور کار قرار نگرفته است.» 

خرید خدمت سربازی در اختیار مجلس یا نیروهای مسلح؟ 

احتمالاً سرنوشت خرید خدمت سربازی در لایحه بودجه سال آتی هم مشابه سال‌های گذشته باشد. این طرح تحت عنوان «خرید خدمت» یا «جریمه مشمولان غایب» از سال ۱۳۹۴ تا ۱۳۹۷ اجرا شد. پیش از آن نیز طرح‌هایی برای مشمولان دارای بیش از پنج سال غیبت یا مقیم خارج از کشور مطرح شد، اما هیچ‌کدام به نتیجه نرسید و حتی به صحن علنی مجلس هم نرفت. 

محسن زنگنه، عضو دیگر کمیسیون تلفیق، علت این مسئله را مخالفت ستاد کل نیروهای مسلح عنوان کرده و توضیح داده: «آزاد شدن خرید خدمت سربازی اساسا در حیطه اختیارات مجلس نیست و تصمیم نهایی برعهده ستاد کل نیروهای مسلح خواهد بود و در قانون بودجه ۱۴۰۴بندی در این زمینه گنجانده نشده است.»

به نظر می‌رسد تا زمانی که ستاد کل نیروهای مسلح مخالف باشد، احتمال بازگشت خرید خدمت به قانون بسیار اندک خواهد بود. 

از نظر حقوقی نیز در صورت تصویب چنین طرحی در مجلس و تأیید شورای نگهبان، تدوین آیین‌نامه اجرایی برعهده ستاد کل نیروهای مسلح و سازمان نظام وظیفه خواهد بود. 

تسهیلات جایگزین به جای خرید خدمت سربازی

در حال حاضر به جای خرید خدمت، تسهیلاتی همچون کاهش مدت خدمت سربازی به ۱۴ ماه (در مناطق عملیاتی) یا معافیت از سربازی مشمولان پدر دارای ۳ فرزند و بیشتر در نظر گرفته شده است و مشمولان غایب با بیش از ۸ سال غیبت می‌توانند خدمت خود را به‌صورت ناپیوسته بین ۲ تا ۸ سال انجام دهند. 

تاریخچه معافیت‌ها و امتیازات حاکمیتی خدمت سربازی

از نخستین سال‌های پس از انقلاب، قوانین مربوط به خدمت وظیفه عمومی بارها تغییر کرده است. در سال ۱۳۶۳ نخستین قانون جامع وظیفه عمومی تصویب شد و چارچوب کلی معافیت‌ها و شرایط اعزام مشمولان را مشخص کرد. در دهه هفتاد، برای نخستین بار طرح خرید خدمت سربازی برای مشمولان غایب – چه در داخل و چه خارج کشور – مطرح شد، اما افکار عمومی با آن همراهی نکرد و این طرح خیلی زود کنار گذاشته شد. 

اجرای خرید خدمت بار دیگر در دولت حسن روحانی بین سال‌های ۱۳۹۴ تا ۱۳۹۷ از سر گرفته شد و این بار با استقبال بیشتری مواجه شد. طبق مصوبه شورای عالی امنیت ملی، فروش خدمت به مشمولان دارای بیش از هشت سال غیبت در دستور کار قرار گرفت. با این حال، مبلغ خرید خدمت یا همان جریمه غیبت محل بحث فراوان بود و در سال پایانی اجرای طرح به رقم ۵۰ میلیون تومان رسید. 

در بودجه سال ۱۳۹۸، مجلس طرح خرید خدمت را به کلی حذف کرد. مخالفان معتقد بودند این قانون نوعی بی‌عدالتی است. یکی از نمایندگان مجلس آن زمان گفته بود: «این قانون راهی ایجاد کرده بود که افراد مدتی به خدمت نروند و بعد با پرداخت پول از زیر بار سربازی شانه خالی کنند.» دلیل دیگر برای مخالفت، تبعیض اقتصادی بود؛ چرا که پرداخت جریمه برای طبقات پایین جامعه ممکن نبود و تنها افراد مرفه می‌توانستند از این امتیاز استفاده کنند. 

گذشته از خرید خدمت، انواع دیگری از معافیت‌ها نیز طی سال‌های گذشته به اجرا درآمده است. معافیت فرزندان ایثارگران بر اساس ماده ۴۵ قانون وظیفه عمومی از سال ۱۳۵۶ برقرار شد. بر پایه این قانون، اگر پدر یا برادر مشمول، شهید، اسیر، معلول یا مفقودالاثر می‌شدند، فرزندان ذکور می‌توانستند معاف یا از برخی مزایا برخوردار شوند. در سال ۱۳۹۶ نیز مجلس تصویب کرد که فرزندان ایثارگران با دو شرط «نداشتن غیبت» و «خدمت والد ایثارگر» و با پرداخت پنج میلیون تومان، کارت معافیت دریافت کنند. 

همچنین معافیت کفالت بر اساس ماده ۶ بهزیستی و تفاهم‌نامه سازمان بهزیستی با سازمان نظام وظیفه اجرا شد. این معافیت شامل افرادی می‌شود که یک یا دو نفر از اعضای خانواده‌شان تحت پوشش بهزیستی قرار دارند. 

از دیگر مصوبات اخیر، معافیت برای مشمولان غیرغایب بالای ۳۵ سال دارای حداقل دو فرزند است که از شهریور ۱۴۰۳ اجرا شد. اکنون نیز معافیت پدران دارای سه فرزند و بیشتر تنها تا پایان سال ۱۴۰۴ اعتبار دارد. 

سربازی اجباری یا اختیاری و تجربه کشورها

حال که حساسیت‌های نظامی و امنیتی و سایه جنگی احتمالی بر سر کشور سنگینی می‌کند، موضوع خرید خدمت سربازی پیچیده‌تر از همیشه خواهد شد؛ موضوعی که برای بخشی از جمعیت مشمولان غایب بین ۳ تا ۴ میلیون نفری تخمین زده شده اهمیتی ویژه خواهد داشت. 

تجربه خرید خدمت سربازی و انواع معافیت‌ها نشان می‌دهد که وقتی خدمت سربازی به سمت «اختیاری» بودن متمایل می‌شود، نارضایتی‌ها از ناعادلانه بودن شرایط و شکایت از قیمت‌ها افزایش می‌یابد. از سوی دیگر، اجباری بودن کامل می‌تواند با مقاومت مشمولان و جمعیت قابل توجهی از سربازان فراری همراه شود.

برخی از کشورها مدل ترکیبی، با تسهیلات جایگزین و محدودیت‌ها، بهترین گزینه شناخته‌اند. بسیاری از کشورهای اروپایی مانند آلمان و فرانسه، به سمت سربازی اختیاری و حرفه‌ای حرکت کرده‌اند. این کشورها نیروی نظامی‌شان عمدتاً از سربازان داوطلب و نیروهای قراردادی تشکیل می‌شود و اجباری بودن صرفاً در شرایط اضطراری مطرح می‌شود. در چنین شرایطی میزان درآمد سربازان و افزایش انگیزه اهمیتی ویژه پیدا می‌کند.