نصف‌جهان روی لبه فرونشست؛ ۲۰ سال هشدار بی‌ثمر

اصفهان امروز بر سر یک دو راهی تاریخی ایستاده است؛ یا با اقدامات فوری و علمی از تشدید فرونشست جلوگیری شود تا زندگی مردم و میراث فرهنگی شهر نجات پیدا کند، یا روندی که به دست خود انسان‌ها تشدید شده، به نابودی تدریجی «نصف‌جهان» خواهد انجامید.

به گزارش اعتماد، بیش از دو دهه است که کارشناسان زمین‌شناسی درباره خطر فرونشست در اصفهان هشدار می‌دهند اما این هشدارها چندان جدی گرفته نشد و امروز بحران به شکل عینی خود را نشان می‌دهد.

معاون زمین‌شناسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور، اخیرا با اعلام اینکه از اواخر دهه ۹۰ کشور وارد بحران فرونشست شد، گفت: میزان فرونشست زمین بین ۵ تا ۷ سانتی‌متر است. بسیار واضح و روشن است که اصفهان به دلیل برداشت‌های بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی و خشکی زاینده‌رود، به یکی از کانون‌های اصلی این پدیده تبدیل شود. 

نرخ فرونشست؛ ارقامی که زنگ خطر را به صدا درآورده 

نرخ میانگین فرونشست در دشت اصفهان- برخوار سالانه بین ۱۵ تا ۱۸ سانتی‌متر برآورد شده؛ رقمی بسیار بالاتر از حد بحرانی جهانی که تنها چهار میلی‌متر تعریف شده است. با این نرخ فرونشست، پهنه‌ای به وسعت ۱۴۵ هزار هکتار تحت تأثیر قرار گرفته که سه هزار و ۵۰۰ هکتار آن در محدوده «خطر بسیار بالا» قرار دارد. این پدیده به‌ویژه در مناطق شمالی اصفهان نمود بیشتری یافته و به تدریج به سمت مناطق شهری نیز پیشروی کرده است. 

زندگی و زیرساخت‌ها در معرض نشست 

آنچه بحران فرونشست را خطرناک‌تر می‌کند، اینکه امروز این پدیده فقط یک مساله زمین‌شناسی نیست بلکه مستقیم با زندگی مردم پیوند خورده است.

طبق آمار بیش از یک میلیون و ۲۰۰ هزار نفر در پهنه‌های پرخطر استان اصفهان زندگی می‌کنند و زیرساخت‌های حیاتی نیز در این محدوده‌ها قرار دارند. ۹ ایستگاه آتش‌نشانی، سه بیمارستان، صدها مسجد، ده‌ها مرکز گردشگری، هزاران واحد مسکونی و بیش از ۹ هزار پل و سازه ارتباطی در معرض تهدید فرونشست قرار گرفته‌اند.

همچنین کارشناسان هشدار داده‌اند اگر روند کنونی ادامه پیدا کند، ظرف پنج سال آینده بسیاری از اراضی اطراف اصفهان به بیابان تبدیل خواهد شد؛ رخدادی که به معنای نابودی کشاورزی و کاهش شدید کیفیت زندگی در منطقه است. 

میراث تاریخی؛ قربانی نشستِ آهسته 

اصفهان موزه‌ای زنده از تاریخ و معماری ایران است و فرونشست به این گنجینه نیز رحم نکرده است. طبق گزارش رسانه‌های محلی و استانی، فرونشست تجمعی در میدان نقش جهان به ۴۶ سانتی‌متر و در محدوده سی‌وسه‌پل به ۳۰ سانتی‌متر رسیده است.

در مناطقی مانند حبیب‌آباد حتی پیش‌بینی می‌شود این میزان به ۱۸۰ تا ۲۰۰ سانتی‌متر برسد. چنین ارقامی زنگ خطری جدی برای میراثی است که نه تنها سرمایه ملی بلکه بخشی از هویت جهانی ایران محسوب می‌شود. آسیب به بناهایی چون نقش جهان و سی‌وسه‌پل تنها خسارت محلی نیست بلکه پیامدی جهانی خواهد داشت. 

سازمان زمین‌شناسی از اوایل دهه ۸۰ نسبت به روند فرونشست هشدار داده بود 

کارشناسان سه عامل اصلی را برای این وضعیت برمی‌شمرند. نخست؛ برداشت بی‌رویه از آبخوان دشت اصفهان- برخوار که به گواه فعالان محیط زیست سالانه بین یک تا دو و نیم متر افت سطح آب را تجربه می‌کند. دوم؛ خشکی زاینده‌رود که به دلیل تغییر شیب بستر و کاهش جریان آب، دیگر نقشی در تغذیه آبخوان ایفا نمی‌کند. عامل دیگر، ویژگی‌های خاک در برخی نقاط است که با کاهش رطوبت ترک‌های عمیق ایجاد کرده و بستر نشست‌های خطرناک را فراهم می‌کند.

سازمان زمین‌شناسی از اوایل دهه ۸۰ نسبت به این روند هشدار داده و نقشه‌های پهنه‌بندی خطر را منتشر کرده بود اما این هشدارها چندان مبنای عمل قرار نگرفت.

کارشناسان بر این باورند که تنها راه مهار این بحران، اجرای جدی طرح‌های احیا و تعادل‌بخشی منابع آب است. توقف برداشت‌های غیرمجاز، جلوگیری از حفر چاه‌های جدید و اعمال محدودیت سخت‌گیرانه برای ساخت‌وساز در پهنه‌های پرخطر از جمله پیشنهادهای کارشناسان است.

همچنین بازچرخانی آب، استفاده از فناوری‌های نوین آبیاری و ارتقای آگاهی عمومی در زمینه بحران آب و زمین از دیگر اقداماتی است که می‌تواند به کاهش شدت فرونشست کمک کند. مسوولان نیز باید هرچه سریع‌تر سامانه‌های پایش ملی را فعال کرده و داده‌های به‌روز از وضعیت دشت‌ها را در اختیار تصمیم‌گیران قرار دهند تا از تداوم خسارت جلوگیری شود.

اصفهان امروز بر سر یک دو راهی تاریخی ایستاده است؛ یا با اقدامات فوری و علمی از تشدید فرونشست جلوگیری شود و زندگی مردم و میراث فرهنگی شهر نجات پیدا کند، یا روندی که به دست خود انسان‌ها تشدید شده، به نابودی تدریجی «نصف‌جهان» خواهد انجامید. تجربه نشان داده است که تعلل بیشتر تنها هزینه‌ها را سنگین‌تر می‌کند و فرصت‌های باقی‌مانده برای حفظ این شهر تاریخی را از بین می‌برد.