سناریوهای‌عدم اجرای توافق ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی
فرجی‌راد ضمن تاکید بر اینکه اجرای کامل توافق ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مشروط به توقف مکانیسم ماشه و اعتمادسازی با اروپا است همزمان بر این باور است نتیجه دو هفته آینده تعیین‌کننده مسیر همکاری‌ها و احتمال تنش یا گفت‌وگوی مستقیم با امریکا خواهد بود.
همزمان با رسانه‌ای شدن کلیات توافق تازه میان ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به میزبانی قاهره، پرونده پادمانی ایران وارد مرحله‌ای حساس شده است. این توافق که به ادعای ناظران چارچوب تازه‌ای برای تعامل تهران و نهاد پادمانی ترسیم می‌کند، با واکنش‌ها و محدودیت‌های داخلی و بین‌المللی روبه‌رو است؛ از یک‌سو، مصوبه مجلس شورای اسلامی مبنی بر تعلیق همکاری‌ها با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و هشدار شورای عالی امنیت ملی مبنی بر توقف فوری اجرای ترتیبات در صورت هرگونه اقدام خصمانه غرب، خطوط قرمز تهران را برجسته می‌کند و ازسوی دیگر، کشورهای اروپایی و امریکا همچنان نسبت به اجرای کامل این توافق تردید دارند و کره‌جنوبی، به عنوان رییس دوره‌ای شورای امنیت، پیش‌نویس بازگرداندن تحریم‌های ایران را نهایی کرد.
به گزارش اعتماد، در همین راستا شورای عالی امنیت ملی در بیانیه‌ای رسمی تاکید کرده است: «متن ترتیبات توافق قاهره در کمیته هسته‌ای شورای عالی امنیت ملی مورد بررسی قرار گرفته و آنچه به امضا رسیده، در مجموع همان چیزی است که مصوب این کمیته بوده است.» این بیانیه همچنین تصریح کرده است: «در صورت اتخاذ هرگونه اقدام خصمانه علیه جمهوری اسلامی ایران و تاسیسات هسته‌ای، ازجمله بازگرداندن قطعنامه‌های مختومه شده شورای امنیت، اجرای این ترتیبات متوقف می‌شود.»
این بیانیه در شرایطی منتشر شد که اخیرا رافائل گروسی، مدیرکل نهاد پادمانی مدعی شد آژانس بین‌المللی انرژی اتمی موظف است تمامی سایت‌های هسته‌ای ایران، به‌ویژه تاسیساتی که هدف حملات اسراییل و امریکا قرار گرفته، بازرسی و گزارشی از وضعیت ذخایر غنی‌شده ارایه کند، تحلیل‌ها اما نشان می‌دهد اجرای کامل این توافق می‌تواند با موانعی جدی مواجه شود؛ نخست به دلیل خطوط قرمز تهران و همزمان نگرانی از نقض مجدد حقوق هسته‌ای ایران توسط غرب، دوم به دلیل مخالف‌خوانی‌های داخلی و سوم به علت فقدان جدول زمانی مشخص برای بازرسی‌ها و ارایه گزارش‌ها که اعتماد طرف‌های غربی را به این پروسه مخدوش می‌کند.
در این شرایط نیز گروهی بر این باورند زمان به عنصری تعیین‌کننده تبدیل شده است، چراکه ایران باید گام‌های عملی خود را به طور شفاف و فوری بردارد تا فرصت محدود دو هفته‌ای پیش از بازگشت احتمالی تحریم‌های شورای امنیت را از دست ندهد، در این میان اما غرب نیز باید تصمیم بگیرد آیا حاضر است با رعایت چارچوب قانونی ایران، مسیر دیپلماسی را برای جلوگیری از تنش‌های بیشتر حفظ کند یا خیر. با این همه به نظر می‌رسد آینده تعامل تهران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در مقطع کنونی در گرو تعادل میان خطوط قرمز امنیت ملی، فشارهای داخلی و الزام‌های بین‌المللی است؛ تعادلی که به ادعای ناظران کوچک‌ترین لغزشی در آن می‌تواند کل روند همکاری‌ها را به شکلی مخرب متأثر سازد.
به این بهانه با هدف ارزیابی شرایط پیش روی بازیگران معادله پیچیده ایران و غرب و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در شرایطی که تنها دو هفته تا بازگشت تحریم‌های سازمان ملل بر اثر مکانیسم ماشه باقی مانده است با عبدالرضا فرجی‌راد، استاد ژئوپلیتیک گفت‌وگو کرده است. فرجی‌راد ضمن تاکید بر اینکه اجرای کامل توافق ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مشروط به توقف مکانیسم ماشه و اعتمادسازی با اروپا است همزمان بر این باور است نتیجه دو هفته آینده تعیین‌کننده مسیر همکاری‌ها و احتمال تنش یا گفت‌وگوی مستقیم با امریکا خواهد بود.
مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید:
عبدالرضا فرجی‌راد، استاد ژئوپلیتیک، در پاسخ به پرسش درباره ارزیابی آینده توافق قاهره باتوجه به شرایط پیش روی تهران و نهاد پادمانی گفت: توافق تازه میان ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که در قاهره به امضا رسید، مرحله‌ای حساس در تعامل تهران و نهاد پادمانی است. این توافق، که به تایید شورای عالی امنیت ملی ایران نیز رسیده، ماهیتی دوطرفه دارد و تحقق آن منوط به پایبندی همزمان ایران و طرف‌های اروپایی به تعهداتشان است.
به باور فرجی‌راد، این رویکرد نشان‌دهنده امتیازی است که ایران برای آغاز فعالیت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در سایت‌های هسته‌ای خود، مطابق با مقررات ان‌پی‌تی و ساز و کارهای پادمانی، قائل شده است. پیش از این، تهران اجازه بازدیدهای فراتر از استانداردهای پادمانی را می‌داد، اما در چارچوب تازه، تعامل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با ایران دقیقا مطابق رویه سایر کشورها و تحت نظارت دقیق شورای عالی امنیت ملی انجام خواهد شد.
فرجی‌راد در ادامه گفت: تحقق کامل این تعامل به شدت وابسته به رفتار طرف‌های اروپایی است و به ویژه به این بستگی دارد که مکانیسم ماشه فعال نشود. به عبارتی، دو هفته پیش‌رو دوره‌ای بسیار حساس است؛ همان‌طور که ایران به تدریج به دنبال جلب اعتماد اروپا است، تروییکای اروپایی نیز باید نشان دهد که مایل به جلب اعتماد ایران است و فعال‌سازی مکانیسم ماشه را منتفی کند، یا دست‌کم با تمدید شش‌ماهه همراه شود.
این استاد ژئوپلیتیک همچنین تصریح کرد: ایران از لحظه امضای توافق، اجازه بازدید فوری آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از تاسیسات هسته‌ای را نمی‌دهد، به ویژه در شرایطی که درباره تمدید مکانیسم ماشه تصمیمی گرفته نشده باشد.
بنابراین، در این دو هفته، باید مذاکرات فشرده‌ای با طرف‌های اروپایی برای ایجاد اعتماد انجام شود. فرجی‌راد در ادامه گفت‌وگویش خاطرنشان کرد: حتما نیاز است دیداری میان آقای عراقچی و کایا کالاس، رییس کمیسیون سیاست خارجی اتحادیه اروپا، برگزار شود تا خطوط تعامل دو طرف روشن و توافق نهایی برای ادامه همکاری‌ها حاصل شود. اگر تهران فورا به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اجازه بازدید بدهد و اروپا مکانیسم ماشه را فعال کند، ایران قطعا واکنش نشان خواهد داد و دیگر اجازه بازدید به بازرسان نخواهد داد.
این استاد ژئوپلیتیک در ادامه تاکید کرد: مسیر همکاری‌های هسته‌ای ایران باید به شکل تدریجی و با اطمینان از رعایت خطوط قرمز تهران پیش رود. در غیر این صورت، هرگونه بازدید یا فعالیت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی پیش از روشن شدن وضعیت مکانیسم ماشه می‌تواند به تنش و توقف فوری تعامل‌ها منجر شود. به این ترتیب، نتیجه دو هفته آینده تعیین‌کننده خواهد بود: یا توافقی برای ادامه همکاری با امکان تمدید شش ماهه بدون فعال‌سازی مکانیسم ماشه حاصل می‌شود یا روند همکاری‌ها در معرض توقف و پیچیدگی‌های جدید قرار می‌گیرد.
فرجی‌راد در پاسخ به دیگر درباره سناریوهای‌عدم اجرای توافق ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و واکنش‌های احتمالی ایران خاطرنشان کرد: در چشم‌انداز پیش‌رو، ایران بر توقف فوری مکانیسم ماشه تاکید دارد و تلاش می‌کند تحریم‌های برجامی در مهر ماه به‌طور کامل پایان یابد تا امکان ازسرگیری فعالیت‌های اقتصادی، ازجمله تجارت و خرید و فروش تسلیحات، فراهم شود. با این حال، به نظر می‌رسد احتمال دستیابی به تمدید موقت شش‌ماهه برای ادامه تعامل‌ها بیشتر از دیگر گزینه‌ها ارزیابی می‌شود.
به گفته فرجی‌راد اما هرگونه واکنش سختگیرانه ازسوی اروپا می‌تواند محدودیت‌هایی ایجاد کند؛ در این شرایط، ایران ممکن است حتی در سطح حداقلی نیز به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اجازه ندهد فعالیت خود را در ایران آغاز کند. در عین حال بحث احتمالی خروج ایران از پیمان‌عدم اشاعه هسته‌ای (ان‌پی‌تی) تاکنون در سطح تصمیم‌گیری مقامات ارشد کشور مطرح نشده و عمدتا محدود به مباحث داخلی و اظهارات نمایندگان مجلس است.
البته، هرگونه خروج ایران از ان‌پی‌تی تبعاتی جدی برای امریکا و اروپا خواهد داشت، اما این گزینه همچنان یکی از ابزارهای تهران در مقابل اقدامات مخرب اروپا است که ممکن است در آینده عملیاتی شود. این استاد ژئوپلیتیک در پاسخ به دیگر پرسش درباره اثرگذاری توافق قاهره بر رویکرد آتی ایالات‌متحده در قبال تهران گفت: در سطح بین‌المللی، امریکا اخیرا با صدور اطلاعیه‌ای رسمی به ایران هشدار داده و بر توافق سریع تهران با تروییکای اروپایی تاکید کرده است.
واشنگتن تمایل دارد مکانیسم ماشه در این مرحله فعال شود، اما همزمان ناچار است با کشورهای اروپایی هماهنگ عمل کند، زیرا طی ماه‌های گذشته همکاری نزدیکی میان واشنگتن و بروکسل برقرار بوده است. به گفته فرجی‌راد هشدار امریکا به ایران عمدتا برای جلوگیری از ایجاد حساسیت‌های بیشتر از سوی تهران بود و اعلام شد که تمامی تحولات تحت نظارت این کشور قرار دارد. با این همه در صورتی که ایران و اروپا بتوانند به توافق عملی دست یابند، شانس آغاز مذاکرات مستقیم ایران و امریکا افزایش می‌یابد.
در عین حال به نظر می‌رسد امریکایی‌ها، مانند اروپا، منتظر پایان ضرب‌الاجل دو هفته‌ای هستند تا تکلیف مکانیسم ماشه روشن شود و پس از آن رویکرد اصلی خود را مشخص خواهند کرد. توافق ایران و اروپا می‌تواند شانس گفت‌وگو با امریکا را افزایش دهد و خطر تنش نظامی را کاهش دهد، اما هرگونه‌عدم توافق و مانع‌تراشی در حضور بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، حساسیت‌ها را افزایش داده و مسیر را به سمت بحران سوق خواهد داد.
فرجی‌راد تاکید کرد: اگر توافقی میان ایران و اروپا شکل نگیرد و بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نتوانند در ایران فعالیت کنند، حساسیت‌ها بالا خواهد رفت و برخی اعضای ناتو ممکن است با امریکا در بالا بردن تنش همصدا شوند. در چنین شرایطی، ایران قطعا واکنش نشان خواهد داد که حداقل آن شامل‌عدم صدور مجوز برای بازرسی بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی است و هماهنگی میان امریکا و اروپا نیز شدت خواهد گرفت.
