کودتای نفتی بن‌سلمان

خلع ید وزیر نفت عربستان از ریاست هیات‌مدیره شرکت دولتی نفت این کشور شکست یک سنت قدیمی بود. برای دهه‌ها همواره وزیر نفت عربستان ریاست آرامکو را نیز به‌عهده داشت. در توضیح این خلع ید گمانه‎های مختلفی با محوریت نارضایتی ولیعهد سعودی‌ها از عملکرد خالد الفالح و اقدام برای کاهش قدرت او مطرح است. با این حال انتصاب شخصی بسیار نزدیک به محمد بن‌سلمان به ریاست آرامکو و به جای الفالح نشان‌دهنده روی دیگر ماجرا یعنی تلاش پسر سلمان برای روی کار آوردن افرادی نزدیک به خود و افزایش قدرت نفتی‎اش است.

به گزارش دنیای اقتصاد، ولیعهد عربستان سعودی برای دومین‌بار در کمتر از یک هفته قدرت خالد الفالح، وزیر انرژی این کشور را محدود کرد. الفالح از ریاست هیات مدیره غول نفتی سعودی آرامکو (شرکت دولتی نفت عربستان) کنار گذاشته شد. این خبر را ابتدا بلومبرگ به نقل از برخی منابع آگاه شامگاه دوشنبه منتشر کرد و به فاصله چند ساعت در توییتر به تایید شخص الفالح رسید. این اتفاق در حالی است که جمعه گذشته نیز عربستان با اعلام این خبر که وزارت‌خانه جدیدی تحت‌عنوان صنعت و معدن تاسیس کرده است، گام دیگری برای محدود کردن قدرت الفالح برداشته بود.

از سال ۲۰۱۶ وزارت نفت و صنعت و معدن با هم ادغام و الفالح به ریاست این وزارت‌خانه جدید که به اختصار وزارت انرژی نامیده می‌شد، گماشته شده بود. عربستان خود مدعی است که این تحولات در راستای آماده‌سازی برای عرضه اولیه (IPO) آرامکو است. توییت وزیر انرژی عربستان در این راستا است که ضمن تبریک به یاسربن‌عثمان الرمیان، انتصاب او به‌عنوان رئیس هیات مدیره آرامکو را گامی مهم در جهت عرضه اولیه این شرکت می‌داند. با این حال آنطور که رسانه‌ها اعلام می‌کنند، اختلاف الفالح با محمدبن‌سلمان درخصوص عرضه اولیه آرامکو همچنین نارضایتی ولیعهد سعودی از قیمت‌های کنونی نفت دو عامل احتمالی تلاش بن‌سلمان برای کاهش قدرت الفالح است. در این میان برخی بر این باورند که کاهش قدرت الفالح تنها یک روی سکه تحولات اخیر است و در روی دیگر آن افزایش قدرت محمد بن‌سلمان، مرد شماره یک سعودی‌ها قرار دارد.

آمادگی برای عرضه اولیه آرامکو
این اولین‌بار طی چند دهه گذشته است که ریاست هیات مدیره آرامکو و وزارت نفت این کشور به دو فرد سپرده می‌شود. سعودی‌ها خود اعلام می‌کنند که این تحول تنها در راستای رسیدن به هدف عرضه اولیه آرامکو انجام شده است. عربستان در سال ۲۰۱۶ اعلام کرد که قصد دارد بخشی از سهام شرکت دولتی نفت خود را در بازار‌های سهام عرضه کند.

فروش سهام آرامکو بخشی از برنامه بزرگ‌تری تحت عنوان «سعودی‌ویژن ۲۰۳۰» است که محمد بن‌سلمان، ولیعهد قدرت طلب این کشور به‌عنوان معمار این برنامه شناخته می‌شود. این عرضه اولیه که ۵درصد از سهام آرامکو را شامل می‌شود، بزرگترین عرضه اولیه‌ای خواهد بود که تاکنون در جهان انجام شده است. درآمد احتمالی آن‌که حدود ۱۰۰ میلیارد دلار برآورد می‌شود، قرار است در صندوق سرمایه‌گذاری بین‌المللی (IPF) عربستان سعودی ذخیره و در طرح‌های غیرنفتی در سراسر جهان سرمایه‌گذاری شود.

پیش از این قرار بود که IPO آرامکو تا پایان سال ۲۰۱۸ انجام شود، اما در میانه‌های این سال عربستان از این برنامه عقب‌نشینی کرد و گمان می‌رفت که این طرح فعلا مسکوت باقی بماند. اما از اوایل امسال بعد از فروش موفق ۱۲ میلیارد دلار اوراق قرضه توسط این شرکت، مجددا بحث فروش آرامکو داغ شد. حال عنوان می‌شود که عرضه اولیه این شرکت در سال ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۱ انجام خواهد شد. در این راستا عربستان در سال‌جاری برای اولین‌بار صورت‎‌های مالی این شرکت را منتشر کرد، اطلاعات منتشر شده نشان می‌داد که آرامکو سودآورترین شرکت جهان است. با این حال دولتی ماندن بخش اعظم (۹۵ درصد) سهام آرامکو بعد از عرضه اولیه آن از نگاه کارشناسان به‌عنوان یکی از نقاط تاریک خرید سهام این شرکت مطرح می‌شود چراکه نشان از باقی ماندن سایه تصمیمات سلطنتی بر آرامکو دارد. حال گفته می‌شود با تغییرات جدید یعنی سپردن ریاست هیات مدیره آرامکو به فردی غیر از وزیر نفت این کشور، گامی در جهت کاهش وابستگی دولتی آرامکو و رفع سایه وزارت نفت از سر شرکت نفت این کشور برداشته شده است. این ادعا در صورتی که وزارت صنعت درست چند روز پیش از الفالح گرفته نشده بود، کمتر مورد تردید بود. اما این دو تحول آنهم درست در فاصله چند روز گمانه تلاش برای کاهش قدرت الفالح را مطرح کرده است. روز جمعه عربستان وزارت صنعت و معدن را از بخش انرژی جدا کرد و شخصی غیر از الفالح را برای این وزارت‌خانه جدید برگزید. الفالح از سال ۲۰۱۶ وزیر انرژی، صنعت و معدن این کشور بود. این تصمیمات از ابتدای سال ۲۰۲۰ اجرایی خواهد شد.

اما چرا بن‌سلمان می‎خواهد قدرت الفالح را که یکی از طراحان اصلی طرح کاهش وابستگی عربستان به نفت است، کاهش دهد؟

کاهش قدرت الفالح
درخصوص چرایی تلاش بن‌سلمان برای کاهش قدرت الفالح دو دلیل مطرح است. آنطور که فایننشال‌تایمز مدعی است، دو منبع آگاه به این روزنامه گفته‎اند که با وجود حمایت ظاهری الفالح از عرضه اولیه آرامکو در رسانه‌ها، او در پشت پرده چندان با این موضوع موافق نبوده است و حتی به بن‌سلمان هشدار‌هایی نسبت به پیامد‌های فروش سهام آرامکو داده بود. وال‌استریت ژورنال نیز در گزارشی می‌نویسد «با وجود اینکه الفالح یکی از معماران اصلی طرح کاهش وابستگی عربستان به نفت بوده است، اما به گفته برخی منابع آگاه اخیرا توسط بن‌سلمان به‌عنوان مقصر اصلی روند کند کاهش وابستگی این کشور به نفت و جذب سرمایه خارجی شناخته شده است.»

این روزنامه آمریکایی نیز تایید می‌کند که الفالح نسبت به بن‌سلمان با احتیاط بیشتری نسبت به IPO آرامکو برخورد می‎کرده است و سال ۲۰۱۶ او تلاش کرده که شاهزاده سعودی را از هر برنامه‌ای برای عرضه اولیه سهام آرامکو منصرف کند. هرچند الفالح در متقاعد کردن بن‌سلمان موفق نبوده است، اما او در نهایت توانسته سرعت فرآیند عرضه سهام آرامکو را کاهش دهد چراکه الفالح نگران قرار گرفتن این شرکت تحت‌نظارت ناخواسته و همچنین مشکلات قانونی بوده است.

از این‌رو پیش‌بینی می‎شود، با کنار رفتن الفالح از ریاست آرامکو، روند فروش سهام این شرکت سرعت بگیرد. هلیما کرافت، تحلیلگر بازار نفت در آربی‌سی مارکت نیز بر این باور است که کنار گذاشتن الفالح از ریاست هیات مدیره آرامکو نشان از جدیت عربستان در عرضه اولیه سهام این شرکت دارد. کرافت می‎گوید: «بن‌سلمان در حال جمع کردن تیم خود برای فروش سهام آرامکو است.» در روز‌های آتی گروهی از نمایندگان بزرگ‌ترین بانک‌های جهان که به عربستان برای فروش سهام آرامکو کمک می‎کنند، راهی این کشور خواهند شد.

در داخل عربستان فروش سهام آرامکو مخالفان بسیاری دارد، چراکه این شرکت مهم‌ترین دارایی این کشور است و در صورت از دست رفتن می‌تواند موجودیت این کشور را به خطر اندازد. با این حال بن‌سلمان که به دنبال تثبیت قدرت و نام خود با اجرای طرح سعودی ویژن ۲۰۳۰ است، هیچ‌گونه مخالفتی را در این مسیر تحمل نخواهد کرد. پایه و اساس این طرح فروش سهام آرامکو است. النعیمی وزیر نفت سابق عربستان پیش از الفالح قربانی دیگر فروش سهام آرامکو بود. گفته می‌شد النعیمی که بعد از ۲۰ سال از وزارت نفت عربستان در سال ۲۰۱۶ کنار گذاشته شد، مخالف فروش سهام آرامکو بود و این عامل کنار گذاشته شدنش از وزارت نفت عربستان سعودی بوده است.

اما دلیل دیگری که (با احتمال کمتر) برای کاستن از نفوذ الفالح توسط بن‌سلمان مطرح می‎شود، نارضایتی ولیعهد سعودی از قیمت‌های کنونی نفت است. الفالح بعد از روی کار آمدن در سال ۲۰۱۶ مذاکرات فشرده‌ای را با کشور‌های عضو و غیرعضو اوپک برای ایجاد توافق نفتی و افزایش قیمت‌ها آغاز کرد. در نهایت نیز توانست با متقاعد کردن و ایجاد اجماع در اوپک، توافق نفتی کشور‌های عضو وغیرعضو اوپک را در دسامبر سال ۲۰۱۶ شکل دهد.

بر اساس این توافق در مجموع ۸/ ۱ میلیون بشکه در روز از عرضه جهانی نفت از ابتدای سال ۲۰۱۷ کاسته شد. این توافق توانست برای مقطعی به کمک بازار بیاید و قیمت‌ها را سال گذشته تا رسیدن به بیش از ۸۰ دلار یاری کند. با این حال، مجموع عواملی، چون ضعف تقاضا به‌خصوص بعد از افزایش تنش‌های تجاری بین چین و آمریکا و همچنین خروج زود هنگام اوپک از توافق نفتی و پیش از اعمال تحریم‌های آمریکا علیه ایران، موجب شد که در سه ماهه سوم ۲۰۱۸ قیمت‌ها به‌شدت کاهش یابد. در سال‌جاری نیز با وجود همه تنش‌های موجود در منطقه قیمت نفت رشد چندانی نداشته است. روز گذشته هر بشکه نفت برنت تحت‌تاثیر نگرانی از اثرات جنگ تجاری ۳۰ سنت کاهش یافت و حدود ۵۸ دلار بر بشکه به فروش رسید. نفت‌خام آمریکا نیز ۵۵ سنت کاهش یافت و حدود ۵/ ۵۴ دلار بر بشکه معامله شد.

نفت در حالی در کمتر از ۶۰ دلار به فروش می‌رسد که سازمان‌های بین‌المللی برآورد می‌کنند عربستان برای تامین هزینه‌های خود به قیمت‌های بالای ۸۰ دلار نیاز دارد. علاوه بر این قیمت بالای نفت یکی از ملزومات عرضه اولیه آرامکو است. از آنجایی که حجم ذخایر نفتی این کشور جزو دارایی‌های آرامکو حساب شده است، هر دلار افزایش قیمت‌ها به معنای ارزش‌گذاری بیشتر این شرکت است. بن‌سلمان ارزش این شرکت را ۲هزار میلیارد دلار اعلام کرده، اما موسسات و کارشناسان بین‌المللی این رقم را اغراق شده می‌دانند و حداکثر ارزشی که برای آرامکو اعلام می‎کنند ۵/ ۱ هزار میلیارد دلار است.

افزایش قدرت بن‌سلمان
به‌نظر می‌رسد، کاهش قدرت الفالح تنها یک بخش از تلاش‌های بن‌سلمان برای افزایش نفوذ و قدرت خود بوده است.

دو انتصاب جدید او به جای الفالح یعنی یاسر‌بن‌عثمان الرمیان در آرامکو و بندر الخرایف در وزارت صنعت و معدن، هر دو از افرادی بسیار نزدیک به بن‌سلمان هستند. الرامیان یک بانکدار و مشاور اصلی بن‌سلمان، از سال ۲۰۱۵ مدیریت صندوق سرمایه‌گذاری عربستان را در دست دارد. صندوقی که قرار است مرکز اصلی شروع تحولات اقتصادی عربستان و کاهش وابستگی این کشور به نفت باشد و ریاست هیات مدیره آن به عهده شخص بن‌سلمان است. الخریف نیز یک سرمایه‌گذار و صنعتگر است که از بخش خصوصی انتخاب شده و از نزدیکان بن‌سلمان محسوب می‎شود.

این دو انتصاب بخشی از تغییراتی است که در روز‌های اخیر در دربار سعودی‌ها رخ داده است. آنطور که وال‌استریت‌ژورنال گزارش می‌دهد، به دستور ملک سلمان جمعه «فهد بن‌محمد العیسی» به‌عنوان وزیر دیوان پادشاهی و «مازن بن ابراهیم الکهموس» به‌عنوان وزیر ملی مبارزه با فساد منصوب شدند. براساس این گزارش هر دو فرد از نزدیکان بن‌سلمان هستند.

محمد بن‌سلمان، از سال ۲۰۱۷ و بعد از به قدرت رسیدن پدرش با کنار گذاشتن ولیعهد قبلی قدرت را در دست گرفت. از آن زمان او تلاش کرده که با حذف مخالفان خود، از روشنفکران و روزنامه‌نگاران تا تجار و بازرگانان، قدرتش را تثبیت کند. اویل‌پرایس نیز در این‌خصوص می‌نویسد: «تحولات اخیر در دربار سعودی از این سلوک و شیوه بن‌سلمان دور نیست. به‌خصوص اینکه الفالح در این سال‌ها چهره شماره یک سعودی‌ها در رسانه‌های جهانی بود و حال باز رسانه‌ها به بن‌سلمان معطوف می‌شوند.»