آندوسکوپی چیست و چه کاربرد‌هایی دارد؟

فرارو- اگر به ناراحتی‌های ناشی از سوءهاضمه و به‌ویژه زخم معده دچار هستید، احتمالاً با اصطلاحی به نام آندوسکوپی آشنا هستید. روشی که در آن برای تشخیص دقیق و یا درمان نارحتی‌های شما یک لوله انعطاف پذیر به همراه یک چراغ و دوربینی را که به آن وصل شده است، درون دستگاه گوارش شما می‌فرستند. اگرچه بسیاری روش آندوسکوپی را بیش‌تر در ارتباط با مشکلاتی همچون زخم معده می‌دانند، باید گفت که این روش علاوه‌بر تشخیص مشکلات گوارشی کاربرد‌های متعدد بسیار مهم دیگری نیز دارد.

به گزارش فرارو، آندوسکوپی دقیقاً چیست و چه کاربرد‌هایی دارد؟ برای یافتن پاسخ این سوال با ما همراه شوید تا اطلاعات جامعی را درباره آندوسکوپی در اختیار شما قرار بدهیم.

اعضای بدن از دو بخش داخلی و ظاهری تشکیل شده‌اند، تنها بخشی از اعضای بدن قابل مشاهده است و بخشی دیگر غیر قابل مشاهده است. بخشی از اعضای بدن که دیدن آن‌ها میسر نیست، گاه به بیماری‌های مختلف مبتلا می‌شوند و در این هنگام است که باید به‌دقت به بررسی آن‌ها پرداخت. غیر قابل مشاهده بودن آن‌ها موجب شده است که تشخیص بیماری‌ها و درمان آن‌ها نیازمند به معاینه و انجام آزمایشاتی باشد. مرسوم‌ترین روش‌هایی که تاکنون برای این منظور به کار گرفته شده است، روش‌های تصویربرداری مثل سی‌تی‌اسکن یا ام. آر. آی بوده‌اند؛ اما این روش‌ها هم محدودیت‌هایی دارند. به طور مثال اگر نیاز به نمونه‌برداری از یک عضو داخلی باشد، این روش‌ها کارایی چندانی نخواهند داشت و به همین دلیل پزشکان دست به دامن ابزار دیگری می‌شوند که آندوسکوپ نامیده می‌شود.

آندوسکوپی یک روش غیر جراحی است که برای بررسی مشکلات سیستم گوارشی مورد استفاده قرار می‌گیرد. آندوسکوپ یک لوله انعطاف‌پذیر همراه یک چراغ و دوربین است که به آن وصل شده است و پزشک با استفاده از آن می‌تواند اجزای درونی سیستم گوارشی را روی یک مانتیتور رنگی ببیند. درواقع پزشک بنابر مشکل مورد نظر لوله آندوسکوپ را از طریق دهان، مقعد و یا حتی ایجاد یک مسیر کوچک ورودی با جراحی وارد بدن می‌کند و به بررسی بخش‌های مختلف بدن مانند مفاصل، ریه‌ها، مثانه، دستگاه گوارش و آپاندیس می‌پردازد.

اولین دستگاه آندوسکوپ در سال ۱۸۰۶ میلادی ساخته شده است. آندوسکوپ‌های اولیه فقط از چند آینه و عدسی ساخته شده بودند؛ اما از ۳۰ سال پیش آن‌ها جای خود را به دستگاه‌های حاوی فیبرنوری دادند که با استفاده از آنها تصاویر بسیار واضح و روشنی از درون بدن به دست می‌آید. این آندوسکوپ‌ها همچنین دارای لوله‌هایی برای ساکشن یا کشیدن مایع درون معده به خارج، فرستادن هوا به داخل معده و باد کردن آن و عبور دادن وسایل خاصی برای نمونه‌برداری (تکه‌برداری یا بیوپسی) نیز است. در مجموع می‌توان گفت که امروز آزمایش آندوسکوپی دقیق‌ترین و مفیدترین راه برای بررسی علل مختلف سوءهاضمه است. همچنین این آزمایش بهترین راه تشخیص زخم‌ها و سرطان معد و برای تشخیص عفونت هلیکوباکترپیلوری بسیار مفید است.

معمولا آندوسکوپ‌ها کانالی دارند که از طریق آن پزشک می‌تواند ابزار‌های لازم برای درمان یا بافت برداری را وارد محل مورد نظر کنند. این ابزار‌ها شامل موارد زیر هستند:

۱. فورسپس انعطاف‌پذیر: این ابزار شبیه انبر است و از آن برای نمونه‌گیری از بافت استفاده می‌شود.
۲. فورسپس بیوپسی: از این ابزار برای خارج کردن بافت‌های مشکوک یا غیر طبیعی استفاده می‌شود.
۳. برس سیتولوژی: برای گرفتن نمونه سلولی.
۴. فورسپس برداشت بخیه: برای برداشتن بخیه‌های داخل بدن.

پزشک ممکن است به علت یک یا بیش از یکی از موارد زیر آندوسکوپی را برای بیماران تجویز کند:

۱. شناسایی علل بروز برخی از علائم: علل بروز برخی از علائم و نشانه‌های گوارشی مانند حالت تهوع، استفراغ، درد‌های معده و شکم، اختلال بلع و خونریزی‌های گوارشی با آندوسکوپی مشخص می‌شود.

۲. نمونه‌برداری و تشخیص: پزشک برای تشخیص بافت‌های سرطانی یا علل خونریزی، کم خونی و التهاب قادر به نمونه برداری از ضایعات غیر عادی و بافت بخش‌های مختلف مجرای گوارشی از طریق آندوسکوپی است.

۳. درمان اختلالات: پزشک از طریق مجرای آندوسکوپ قادر به عبور دادن وسایل بسیار ظریف جراحی برای انجام برخی عملیات تشخیصی و درمانی ازجمله متوقف کردن خونریزی، گشاد کردن مجرای باریک مری (ازوفاگوس)، خارج کردن اجسام خارجی، برداشتن پولیپ‌ها و ... است. از طریق‌ ای آر سی پی نیز که نوع دیگری از آندوسکوپی است، برداشتن یا شکستن سنگ‌های صفراوی که از کیسه صفرا خارج شده و در مجرای صفرا گیر کرده‌اند، امکان‌پذیر است.

۴. کمک به روش‌های تشخیصی و درمانی دیگر: گاه پزشک برای تشخیص دقیق‌تر از ترکیب آندوسکوپی و سونوگرافی استفاده می‌کند. در چنین شرایطی یک کاوش‌گر سونوگرافی به سر آندوسکوپ متصل می‌شود؛ سپس آندوسکوب به درون مجرای گوارشی فرستاده می‌شود. تصاویر ایجاد شده از این طریق امکان بررسی دقیق‌تر دیواره مری و معده را برای پزشک فراهم می‌کند. از این روش همچنین برای بررسی برخی اندام‌های گوارشی که به‌راحتی قابل دسترسی نیستند، مانند پانکراس استفاده می‌شود. بسیاری از آندوسکوپ‌ها مجهز به نوعی نور خاص هستند که از طریق آن برخی از اختلالات مرتبط با پانکراس بهتر شناسایی می‌شوند.

معمولا در موارد زیر پزشکان انجام آندوسکوپی را توصیه می‌کنند:

ــ دل درد
ــ زخم معده، ورم معده یا مشکل در بلع
ــ خونریزی دستگاه گوارش
ــ تغییرات اجابت مزاج مثل اسهال یا یبوست مزمن
ــ پولیپ یا رشد غیر طبیعی در روده بزرگ
ــ آپاندیسیت
ــ انسداد روده
ــ مری بارت
ــ بیماری کرون
ــ سنگ کیسه صفرا
ــ بواسیر
ــ تحمل نکردن لاکتوز
ــ کولیت اولسراتیو
ــ کم خونی
ــ سوزش سر دل
ــ سندرم روده تحریک‌پذیر
ــ بیماری‌های التهابی روده مثل کولیت اولسراتیو و بیماری کرون
ــ پانکراتیک
ــ خونریزی بدون علت از دستگاه گوارش
ــ تومور‌ها
ــ عفونت
ــ خونریزی غیر معمول از واژن
ــ وجود خون در ادرار

چندین نوع آندوسکوپی برای بررسی و معاینه قسمت‌های مختلف بدن وجود دارد که عبارت‌اند از:

۱. گاستروکوپی یا آندوسکوپی فوقانی: از این نوع روش برای مشاهده و بررسی قسمت فوقانی دستگاه گوارش مثل مری، معده و بخش ابتدایی روده کوچک استفاده می‌شود. از این روش معمولا برای تشخیص و درمان اختلالات گوارشی مثل سوء هاضمه مزمن، سوزش معده، درد شکم، استفراغ، مشکلات بلع و گرفتگی صدا استفاده می‌شود.

۲. کولونوسکوپی: در این روش آندوسکوپ از طریق مقعد وارد بدن بیمار می‌شود تا پزشک بتواند قسمت‌های پایینی دستگاه گوارش مثل رکتوم و روده بزرگ را مشاهده کند. برخی اوقات برای بررسی و معاینه بخش‌های تحتانی روده بزرگ از لوله‌ای کوتاه‌تر استفاده می‌شود. این روش سیگموئیدوسکوپی نام دارد.

۳. برونکوسکوپی: برونکوسکوپی روشی است که در آن پزشک وسیله‌ای به نام برونکوسکوپ را وارد دهان یا بینی بیمار می‌کند تا مجاری هوایی و ریه‌های بیمار را معاینه کند.

۴. سیستوسکوپی: سیستوسکوپ وسیله‌ای‌ست که وارد مجرای ادراری بیمار می‌شود تا از طریق آن بتوان مثانه را معاینه کرد. یکی دیگر از روش‌های انجام سیستوسکوپی وارد کردن یک هیستروسکوپ داخل واژن برای بررسی و معاینه رحم و لوله‌های فالوپ است.

۵. آرتروسکوپی: از آرتروسکوپی برای مشاهده و بررسی مفاصل زانو، شانو مچ پا یا باسن استفاده می‌شود. علاوه‌بر این ممکن است پزشک برای بررسی علت درد مداوم، تورم و یا سفتی مفاصل نیز از این روش استفاده کند.

۶. لاپاراسکوپی: لاپاراسکوپی نوعی آندوسکوپی است که برای معاینه نواحی شکم و لگن از آن استفاده می‌شود. معمولا این تکنیک به تشخیص و درمان طیف وسیعی از بیماری‌ها کمک می‌کند.

۷. لارنگوسکوپی: لارنگوسکوپی روشی است که پزشک از آن برای مشاهده و معاینه حنجره، تار‌های صوتی و همینطور ساختار مختلف اطراف آن مثل قسمت پشت گلو استفاده می‌کند. دو نوع لارنگوسکوپی مستقیم و غیر مستقیم وجود دارد.

پیش از آنکه آندوسکوپی انجام شود، فرد باید خود را برای انجام آن آماده کند. وجود غذا در داخل معده مانع از دید مناسب و ارزیابی درست دستگاه گوارش می‌شود و در صورت وجود غذا حتی گاه یک ضایع جدی ممکن است مشخص نشود؛ بنابراین معده از غذا باید خالی باشد و به طور متوسط ۶ الی ۸ ساعت ناشتایی قبل از انجام آندوسکوپی لازم است. البته تا ۴ ساعت قبل می‌شود مایعات را مصرف کرد. همچنین در بعضی موارد که احتمال انسداد بیشتر دستگاه گوارش باشد، مثل انسداد دریچه پیلور یا تنگی دریچه مری در بیماری اشالازی حتی ۲۴ ساعت ناشتایی هم لازم است. مورد دیگر مصرف داروهاست. هر دارویی که بیمار مصرف می‌کند، باید به اطلاع پزشک برساند. در مورد بعضی دارو‌ها مثل پلاویکس و وارفارین شاید نیاز به قطع دارو باشد. بعضی دارو‌ها مثل دارو‌های دیابتی و قبلی نیاز به تنظیم دارد. مورد دیگر بیمار‌های قلبی و ریوی است که نیاز به اجازه از پزشک مربوط است.

بیمار بعد از کسب آمادگی مناسب به اتاق آندوسکوپی منتقل می‌شود و روی تخت به پهلوی چپ دراز می‌کشد. در سالمندان اگر دندان مصنوعی باشد، باید خارج شود. کمی اسپری لیدوکائین به انتهای حلق زد می‌پاشند تا بی‌حس شود. یک قطعه پلاستیکی محافظ یک‌بار مصرف بین دندان‌ها گذاشته می‌شود تا به دندان‌ها و اسکوپ آسیب نرسد. امروز معمولا آندوسکوپی با Sedation یا خواب صورت می‌گیرد و بیماران متوجه آندوسکوپی نمی‌شوند؛ سپس اسکوپ به آرامی از روی زبان به حلق و سپس وارد مری شود و پس از بررسی مری از طریق اسفنکتر تحتانی مری وارد معده می‌شود. قسمت‌های مختلف معده بررسی می‌شود و در صورت نیاز بیوسی یا نمونه‌برداری انجام می‌شود که البته این کار کاملا بدون درد است؛ پس از آن اسکوپ از طریق دریچه پیلور (دریچه بین معده و روده کوچک) وارد ابتدای روده کوچک یا همان اثنی عشر می‌شود.

در آندوسکوپی معمولا تا اینجا بررسی می‌شود؛ سپس اسکوپ به آرامی خارج و دوباره به معده برگشت داده می‌شود و وارد مری و سپس به حلق و بعد از آن از دهان خارج می‌شود. این کار معمولا چند دقیقه بیش‌تر طول نمی‌کشد، مگر این‌که قصد کنترل خونریزی یا اقدام درمانی دیگر مثل خارج کردن پولیپ و… باشد. بلافاصله پس از اتمام آندوسکوپی نتایج در اختیار بیمار قرار خواهد گرفت. در صورتی که از بافت مجرای گوارشی در طول آندوسکوپی نمونه‌برداری شده باشد، این نمونه برای آزمایشات بیش‌تر و تشخیص دقیق‌تر به آزمایشگاه فرستاده می‌شود. نتایج نمونه‌برداری (پاتولوژی) چند روز پس از تحویل نمونه آماده خواهد شد.

آندوسکوپی جزء روش‌های تصویربرداری تشخیصی کم‌خطر است؛ ولی عوارض بعد از آن به نوع آندوسکوپی بستگی دارد. مثلا بعد از انجام آندوسکوپی از مثانه (سیستوسکوپی) امکان دارد بیمار شاهد مقداری خون در ادرار (هماتوری) باشد یا بعد از انجام آندوسکوپی روده (کولونوسکوپی) مقداری خون در مدفوع مشاهده کند. این مسئله بالاخص هنگامی که با نمونه‌برداری از بافت همراه بوده‌اند، کاملاً طبیعی است و اگر بعد از حدود ۲ روز رفع نشد و شدت پیدا کرد، بیمار حتماً باید به پزشک خود مراجعه کند. شما می‌توانید خطر ابتلا به عوارض آندوسکوپی را با دنبال کردن دستورالعمل پزشکان خود جهت آماده شدن برای آندوسکوپی مثل نخوردن و متوقف کردن دارو‌های خاص کاهش بدهید. عوارض نادر آندوسکوپی عبارت‌اند از:

ــ خونریزی
ــ پارگی لوله گوارش
ــ انتقال عفونت‌ها
ــ واکنش به دارو‌های آرام‌بخش

آندوسکوپی سرپایی انجام می‌شود و نیاز به بستری در بیمارستان ندارد؛ همچنین پس از انجام آن نیز تنها چند ساعت نیاز به حضور در بیمارستان است. بهتر است پس از انجام آن یک نفر همراه بیمار باشد؛ زیرا به بیمار داروی بیهوشی تزریق می‌شود و ممکن است هوشیاری کامل خود را به دست نیاورد. آندوسکوپی ممکن است کمی ناراحت کننده باشد، به طور مثال پس از آندوسکوپی دستگاه گوارش فوقانی احتمال گلو درد زیاد است؛ درنتیجه بهتر است بیمار از غذا‌های نرم استفاده کند. به‌علاوه پس از انجام سیستوسکوپی احتمال مشاهده خون در ادرار و یا خونریزی پس از کولونسکوپی وجود دارد، به‌خصوص اگر با بیوپسی همراه باشد. این خونریزی‌ها نگران کننده نیست؛ اما در صورتی که شدت پیدا کند و بعد از ۲ روز همچنان ادامه داشته باشد، لازم است با پزشک در این مورد مشورت کنید.

آندوسکوپی نیز مانند بسیاری از فناوری‌های دیگر مدام در حال پیشرفت است. استفاده از تکنیک‌های جدید در آندوسکوپی باعث می‌شود که این عمل برای بیماران راحت‌تر شود. یکی از جدیدترین روش‌های انجام آندوسکوپی استفاده از کپسول‌های آندوسکوپی است. این کپسول شبیه یک قرص بزرگ حاوی یک دوربین کوچک و منبع نور است که می‌تواند تصاویر دستگاه گوارش را برای پزشک مخابره کند. کپسول‌های آندوسکوپی باید بلعیده شوند و فقط یک‌بار می‌توان از هر کپسول استفاده کرد. بعد از انجام عمل آندوسکوپی و پس از اجابت مزاج کپسول نیز از بدن بیمار خارج می‌شود. از این روش آندوسکوپی برای بررسی مشکلاتی که با روش‌های دیگر به سختی معاینه می‌شوند؛ مثل مشکلات مربوط به روده کوچک استفاده می‌شود.