استارت‌آپ‌ها همچنان نفس می‌کشند

اکوسیستم استارت‌آپی ایران، با وجود پتانسیل‌های فراوان و نیروی جوان و تحصیلکرده، در سال‌های اخیر با چالش‌هایی نیز مواجه بوده است. 

به گزارش اعتماد، براساس گزارش‌های منتشر شده، تعداد استارت‌آپ‌های فعال در ایران طی دهه گذشته رشد قابل‌توجهی داشته است. اگرچه آمار دقیقی از کل تعداد استارت‌آپ‌های موجود در دست نیست، اما تخمین‌ها نشان می‌دهد که تا سال ۱۴۰۲، بیش از ۸۰۰۰ استارت‌آپ در حوزه‌های مختلف فناوری، تجارت الکترونیک، خدمات آنلاین و صنایع خلاق در کشور فعال بوده‌اند [گزارش سالانه اکوسیستم استارت‌آپی ایران، 1402].

این رقم در مقایسه با حدود ۵۰۰ استارت‌آپ در سال ۱۳۹۰، نشان‌دهنده یک جهش ۱۵ برابری در طول ۱۲ سال است. براساس گزارش‌های منتشر شده از سوی انجمن صنفی کارفرمایی صندوق‌ها و نهادهای سرمایه‌گذاری خطرپذیر کشور مبلغ کل سرمایه‌گذاری خطرپذیر در سال ۱۴۰۲ به ۳۲۰۲ میلیارد تومان رسیده است که در مقایسه با رقم ۲۲۲۰ میلیارد تومان در سال ۱۴۰۰ شاهد رشد ۷۲درصدی در این حوزه بوده‌ایم.

از نظر ارزش‌گذاری، تعداد انگشت‌شماری از استارت‌آپ‌های ایرانی توانسته‌اند به ارزش‌های بالای ۱۰۰ میلیون دلار دست یابند. با این حال، تا به امروز هیچ استارت‌آپ ایرانی به طور رسمی به ارزش یک میلیارد دلار (یونیکورن) نرسیده است. 

چالش‌هایی که استارت‌آپ‌ها را تهدید می‌کنند

به‌رغم رشد کمی، استارت‌آپ‌های ایرانی با چالش‌های ساختاری عمیقی مواجه هستند که مانع از توسعه کیفی و پایدار آن‌ها می‌شود. برخی از مهم‌ترین این چالش‌ها عبارتند از: 

۱- محیط کسب و کار سخت: براساس گزارش بانک جهانی در سال ۲۰۲۰، ایران در شاخص سهولت انجام کسب‌وکار رتبه ۱۲۷ را در میان ۱۹۰ کشور به خود اختصاص داده است ]گزارش Doing Business بانک جهانی، ۲۰۲۰ [این رتبه پایین نشان‌دهنده وجود موانع متعدد در فرآیندهای ثبت شرکت، اخذ مجوزها، پرداخت مالیات و اجرای قراردادها است که به‌طور خاص برای استارت‌آپ‌های نوپا و با منابع محدود، بسیار طاقت‌فرسا است. به عنوان مثال، براساس برآوردهای فعالان استارت‌آپی، فرآیند اخذ برخی مجوزهای تخصصی برای استارت‌آپ‌های حوزه فناوری‌های مالی (FinTech) ممکن است مدت زمان زیادی به طول انجامد. 

۲- نیازمندی‌های ارتقای زیرساخت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات: بر پایه آمار منتشر شده ازسوی سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی، ضریب نفوذ اینترنت پهن‌باند سیار در ایران در فصل بهار ۱۴۰۳ به رقم ۱۳۲.۵۶درصد رسیده است. این میزان در مقایسه با دوره مشابه سال گذشته که ۱۲۴.۰۲درصد گزارش شده بود، نشان‌دهنده رشدی معادل ۶.۸۹درصد است. در همین بازه زمانی، ضریب نفوذ اینترنت پهن‌باند ثابت نیز با اندکی افزایش، از ۱۲.۹درصد در بهار ۱۴۰۲ به ۱۲.۹۲درصد در سال جاری رسیده است.

با این حال کیفیت و سرعت اینترنت در بسیاری از مناطق کشور همچنان با استانداردهای جهانی فاصله دارد. محدودیت‌های دسترسی به برخی پلتفرم‌های بین‌المللی و فیلترینگ‌ها نیز مشکلاتی برای استارت‌آپ‌های فعال در حوزه دیجیتال ایجاد کرده است. براساس نظرسنجی انجام شده در سال ۱۴۰۱، حدود ۶۵درصد از استارت‌آپ‌های ایرانی، محدودیت‌های اینترنتی را به عنوان یکی از مهم‌ترین موانع رشد خود عنوان کرده‌اند [نظرسنجی چالش‌های استارت‌آپ‌های ایرانی، 1401]. 

۳- نیروی انسانی متخصص و ماهر: اکوسیستم استارت‌آپی به شدت نیازمند نیروی انسانی متخصص در حوزه‌های مختلف فناوری، بازاریابی، مدیریت و حقوقی است. با این حال، مهاجرت فارغ‌التحصیلان دانشگاهی و متخصصان جوان و همچنین شکاف بین آموزش‌های دانشگاهی و نیازهای بازار کار، کمبود نیروی انسانی ماهر را به یک چالش جدی برای استارت‌آپ‌ها تبدیل کرده است. نظرسنجی‌ها نشان می‌دهد که حدود ۴۰درصد از استارت‌آپ‌های ایرانی، جذب و نگهداری نیروی متخصص را یکی از بزرگ‌ترین دغدغه‌های خود می‌دانند [بررسی نیازهای نیروی انسانی استارت‌آپ‌های ایرانی، 1400]. 

۴-عدم حمایت کافی و قوانین و مقررات دست و پاگیر: اگرچه دولت در سال‌های اخیر تلاش‌هایی برای حمایت از استارت‌آپ‌ها انجام داده، اما به نظر می‌رسد این حمایت‌ها کافی و اثربخش نبوده است. قوانین و مقررات موجود، که عمدتا برای شرکت‌های بزرگ و سنتی تدوین شده‌اند، اغلب با ماهیت چابک و نوآورانه استارت‌آپ‌ها همخوانی ندارند. 

۵- مشکلات بازاریابی و توسعه بازار: استارت‌آپ‌های ایرانی، به ویژه آن‌هایی که در بازارهای داخلی فعالیت می‌کنند، با چالش‌های متعددی در زمینه بازاریابی و توسعه بازار مواجه هستند. قدرت خرید پایین مصرف‌کنندگان به دلیل مشکلات اقتصادی، رقابت شدید با کسب‌وکارهای سنتی و بزرگ و محدودیت‌های تبلیغاتی و بازاریابی آنلاین (به دلیل فیلترینگ و محدودیت‌های پرداخت بین‌المللی) ازجمله این چالش‌ها هستند.

براساس تحقیقات بازار در ایران، سهم تبلیغات دیجیتال از کل بودجه تبلیغاتی کسب‌وکارها حدود ۱۰ تا ۲۰درصد برآورد می‌شود، درحالی که این میزان در سطح جهانی بیش از ۶۵درصد است. این تفاوت عمدتا به دلیل محدودیت‌های دسترسی به پلتفرم‌های تبلیغاتی بین‌المللی، فیلترینگ اینترنتی و مشکلات مربوط به تراکنش‌های مالی بین‌المللی است که باعث می‌شود هزینه‌های جذب مشتری برای استارت‌آپ‌ها در ایران بالاتر از بسیاری از کشورهای دیگر باشد.

علاوه بر این، گزارش‌ها نشان می‌دهند که شرکت‌های آنلاین بزرگ در ایران معمولا ۴ تا ۶درصد از درآمد خود را به بازاریابی اختصاص می‌دهند، درحالی که در بسیاری از کشورهای دنیا این رقم بین ۹ تا ۱۱درصد است. این شکاف در تخصیص بودجه به تبلیغات دیجیتال می‌تواند یکی از دلایل افزایش هزینه جذب مشتری در بازار ایران باشد. 

فرصت‌های پیش رو: روزنه‌های امید

در دل چالش‌ها

با وجود تمام چالش‌های ذکر شده، اکوسیستم استارت‌آپی ایران همچنان دارای پتانسیل‌های قابل‌توجهی است. جمعیت جوان و تحصیلکرده، بازار داخلی بزرگ و وجود استعدادهای نوآور و خلاق، ازجمله نقاط قوت این اکوسیستم به شمار می‌روند طبق آخرین برآوردهای مرکز آمار ایران، در سال ۱۴۰۳، حدود ۲۲.۸درصد از جمعیت کشور در گروه سنی ۰ تا ۱۴ سال قرار دارند. با توجه به جمعیت تقریبی ۸۶ میلیون نفر در آن سال، این درصد معادل حدود ۱۹.۶ میلیون نفر می‌شود.

اگرچه این آمار به طور مستقیم درصد جمعیت زیر ۳۰ سال را نشان نمی‌دهد، اما باتوجه به اینکه گروه‌های سنی ۱۵ تا ۲۹ سال نیز بخش قابل‌توجهی از جمعیت جوان کشور را تشکیل می‌دهند، می‌توان نتیجه گرفت که جمعیت زیر ۳۰ سال ایران احتمالا بیش از ۵۰درصد از کل جمعیت را شامل می‌شود. جمعیت زیر ۳۰ سال در ایران و نرخ باسوادی در میان جوانان که به بیش از ۹۸درصد رسیده [آمارهای جمعیتی و آموزشی ایران، 1402] موجب ایجاد امیدهای فراوانی در کشور است. این نیروی جوان و تحصیلکرده، موتور محرکه اصلی نوآوری و کارآفرینی در کشور محسوب می‌شود. 

علاوه بر این، در سال‌های اخیر شاهد رشد قابل توجهی در تعداد شتاب‌دهنده‌ها، فضاهای کار اشتراکی و رویدادهای کارآفرینی در ایران بوده‌ایم. براساس تخمین‌ها، حدود ۱۵۰ شتاب‌دهنده و فضای کار اشتراکی در شهرهای مختلف ایران فعال هستند که نقش مهمی در حمایت و پرورش استارت‌آپ‌های نوپا ایفا می‌کنند. 

راهکارهای پیشنهادی: گامی به سوی شکوفایی پایدار

برای عبور از چالش‌ها و تحقق پتانسیل‌های اکوسیستم استارت‌آپی ایران، اتخاذ رویکردی جامع و هماهنگ از سوی دولت، بخش خصوصی و فعالان این حوزه ضروری است. برخی راهکارهای پیشنهادی عبارتند از: 

۱- بهبود محیط کسب و کار: تسهیل فرآیندهای ثبت شرکت و اخذ مجوزها، کاهش بروکراسی اداری، و اصلاح قوانین و مقررات دست و پاگیر، می‌تواند به طور قابل‌توجهی از بار استارت‌آپ‌ها بکاهد. هدف‌گذاری برای ارتقای رتبه ایران در شاخص سهولت انجام کسب‌وکار به زیر۵۰ طی پنج سال آینده می‌تواند یک هدف کمی و قابل اندازه‌گیری در این زمینه باشد. 

۲- توسعه زیرساخت‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر: تشویق سرمایه‌گذاری نهادی و خصوصی در صندوق‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر، ارایه تسهیلات مالیاتی برای سرمایه‌گذاران، و ایجاد سازوکارهای قانونی برای حمایت از حقوق سرمایه‌گذاران و کارآفرینان، می‌تواند به افزایش دسترسی استارت‌آپ‌ها به سرمایه منجر شود. 

۳- ارتقای زیرساخت‌های: ICT سرمایه‌گذاری در توسعه شبکه‌های پرسرعت اینترنت، رفع محدودیت‌های دسترسی به پلتفرم‌های بین‌المللی و حمایت از توسعه زیرساخت‌های ابری و داده، برای رشد استارت‌آپ‌های دیجیتال حیاتی است. هدف‌گذاری برای افزایش میانگین سرعت اینترنت در کشور به حداقل ۵۰ مگابیت بر ثانیه تا پایان سال ۱۴۰۵، می‌تواند یک شاخص کلیدی در این زمینه باشد. 

۴- توانمندسازی نیروی انسانی: حمایت از برنامه‌های آموزشی و کارآموزی تخصصی برای تربیت نیروی انسانی ماهر مورد نیاز استارت‌آپ‌ها، تسهیل ارتباط بین دانشگاه‌ها و صنعت و ایجاد جذابیت برای حفظ و جذب نخبگان، می‌تواند به رفع مشکل کمبود نیروی متخصص کمک کند. هدف‌گذاری برای کاهش نرخ مهاجرت نخبگان در طی پنج سال آینده، می‌تواند یک هدف بلندمدت در این زمینه باشد. 

۵- حمایت‌های هدفمند دولتی: ارائه تسهیلات مالیاتی و بیمه‌ای ویژه برای استارت‌آپ‌ها، ایجاد مناطق ویژه نوآوری و فناوری و حمایت از حضور استارت‌آپ‌های ایرانی در بازارهای بین‌المللی، می‌تواند نقش مهمی در رشد و توسعه آن‌ها ایفا کند. اختصاص حداقل یک درصد از بودجه سالانه دولت به حمایت از اکوسیستم استارت‌آپی، می‌تواند یک اقدام عملی در این زمینه باشد. 

۶- توسعه بازار و تسهیل بازاریابی: حمایت از ایجاد پلتفرم‌های بازاریابی آنلاین داخلی، ارایه آموزش‌های تخصصی در زمینه بازاریابی دیجیتال و تسهیل دسترسی استارت‌آپ‌ها به بازارهای دولتی و بزرگ، می‌تواند به توسعه بازار آن‌ها کمک کند. هدف‌گذاری برای افزایش سهم استارت‌آپ‌ها از بازار داخلی به میزان ۱۰درصد طی پنج سال آینده، می‌تواند یک هدف کمی در این زمینه باشد. 

مسیری دشوار اما پر امید

اکوسیستم استارت‌آپی ایران در حال حاضر در یک نقطه عطف قرار دارد. چالش‌های ساختاری و اقتصادی متعددی پیش روی آن قرار دارد، اما پتانسیل‌های نهفته و نیروی انسانی جوان و خلاق، روزنه‌های امیدی را فراروی این مسیر دشوار گشوده است. عبور از این چالش‌ها و تحقق این پتانسیل‌ها، نیازمند عزم جدی، همکاری همه‌جانبه و اتخاذ سیاست‌های هوشمندانه و مبتنی بر داده است.

باتوجه به آمار و ارقام ارائه شده، می‌توان گفت که آینده استارت‌آپ‌های ایرانی، در گروی غلبه بر موانع فعلی و بهره‌گیری از فرصت‌های پیش‌رو است. سرمایه‌گذاری هدفمند، تسهیلگری‌های لازم و ایجاد یک محیط کسب و کار پویا و رقابتی، می‌تواند این اکوسیستم نوپا را به یک موتور محرکه قدرتمند برای رشد اقتصادی و نوآوری در کشور تبدیل کند.