یک عکس یک روایت: سومین سفر ناصرالدین شاه به انگلستان
در میانه قرن نوزدهم، ناصرالدین‌شاه قاجار در سومین و جنجالی‌ترین سفر خود به اروپا، امتیازهای مهمی از جمله دخانیات و بخت‌آزمایی را به قدرت‌های خارجی واگذار کرد. این تصمیم‌ها که در سایه پذیرایی‌های باشکوه و مذاکرات پشت‌پرده رقم خورد، با واکنش تند علما و مردم همراه شد و سرانجام با فتوای تاریخی میرزای شیرازی به لغو امتیاز تنباکو انجامید.
فرارو- در میانه قرن نوزدهم، وقتی هنوز سایه تردید بر سر دربار قاجار سنگینی می‌کرد، شاهی در تهران بر تخت سلطنت نشسته بود که سودای فرنگ در سر داشت اما دلش به استخاره بند بود. ناصرالدین‌شاه که از دوردست فرنگستان، تنها نامی شنیده بود و تصویری مه‌آلود در ذهن داشت، وقتی از میرزا حسین‌خان سپهسالار پیشنهاد سفر به اروپا را شنید، دستخطی پر از تردید نوشت: «چون سفر فرنگستان کار عمده‌ای بود، لازم شد استخاره به قرآن بشود… آیه بد آمد، دوباره استخاره شد، باز هم بد آمد!» اما استخاره، هرچند بد آمد، کاری از پیش نبرد. سپهسالار کار خود را کرد و شاه قاجار، نه یک بار، بلکه سه بار راهی دیار فرنگ شد.
به گزارش فرارو، سومین سفر، مهم‌ترین و جنجالی‌ترین آن‌ها بود. دعوت‌نامه‌ها یکی‌یکی رسیدند؛ از رئیس‌جمهور فرانسه، الکساندر سومِ روسیه، سلطان عبدالحمید عثمانی و سران دیگر کشورها. انگلستان نیز از قافله جا نماند. با این مقدمات، در ۲۴ فروردین ۱۲۶۸ خورشیدی، ناصرالدین‌شاه عازم سفری شش‌ماهه به اروپا شد.
در لندن، ضیافت‌ها یکی پس از دیگری برپا شد. شاه قاجار، محو شکوه دربار بریتانیا، مهمان افتخاری اشراف انگلستان بود اما پشت لبخندها، مذاکراتی جدی در جریان بود. در یکی از این مهمانی‌ها، جرالد تالبوت با وساطت امین‌السلطان موفق شد شاه را برای واگذاری امتیاز توتون و تنباکو قانع کند. این توافق، بعدها یکی از پرتنش‌ترین بحران‌های سیاسی تاریخ قاجار را رقم زد.
شاه، در همین سفر به خواست میرزا ملکم‌خان وزیرمختار ایران در انگلستان امتیاز بخت‌آزمایی (لاتاری) را نیز واگذار کرد؛ قراردادی به بهای ۴۰ هزار لیره انگلیسی که با مخالفت جدی علما به‌سبب قمارآلود بودنش، پس از بازگشت شاه لغو شد.
اما این پایان ماجرا نبود. بریتانیا که نگاهی بلندمدت به بازار ایران داشت، در همین سفر، امتیاز ساخت و بهره‌برداری از جاده شوسه اهواز تا تهران را نیز به چنگ آورد. به موازات آن، امتیاز مشابهی برای راه انزلی تا تهران به روس‌ها واگذار شد؛ تقسیم غیررسمی خاک ایران میان دو ابرقدرت آن روز.
افراد حاضر در عکس: نفر اول از سمت چپ ادوارد هفتم پادشاه انگلستان، نفر وسط ناصرالدین‌شاه و دومین نفر از سمت راست الکساندرای دانمارک همسر پادشاه انگلستان
مهم‌ترین و جنجالی‌ترین امتیاز سفر سوم اما در سواحل انگلستان رقم خورد. ناصرالدین‌شاه که در شهر برایتون اقامت داشت، با پیشنهاد تالبوت مواجه شد: واگذاری انحصاری خرید، فروش و صادرات دخانیات ایران به مدت ۵۰ سال. شاه با خزانه‌ای خالی و خاطره‌ای شیرین از ضیافت‌های فرنگ پیشنهاد را پذیرفت.
چند ماه بعد، تالبوت به ایران آمد و با تأسیس کمپانی «رژی»، انحصار دخانیات ایران را به‌دست گرفت اما این قرارداد که اقتصاد کشور را وابسته، تجار و کشاورزان را متضرر و حاکمیت ملی را خدشه‌دار کرده بود، خشم عمومی را شعله‌ور ساخت.
از شیراز تا تبریز، از مشهد تا اصفهان، مردم فریاد زدند. کار به جایی رسید که آیت‌الله میرزای شیرازی، مرجع بزرگ شیعه، در حکمی تاریخی نوشت: «الیوم استعمال تنباکو بای نحو کان، در حکم محاربه با امام زمان است!» این فتوا، نقطه پایان بود. مردم تنباکوها را سوزاندند، بازارها تعطیل شد، دربار لرزید و شاه ناگزیر، فرمان لغو امتیاز را صادر کرد.
