راز شگفت‌انگیز مغز زنان در دوران بارداری: ذهن برای مادر شدن بازنویسی می‌شود
در دوران بارداری، برای کمک به رشد جنین، تغییرات زیادی در بدن مادر رخ می‌دهد، مانند افزایش حجم پلاسما، تغییر عملکرد سیستم ایمنی، افزایش میزان سوخت‌وساز و مصرف اکسیژن. پرسش این است که این سازگاری‌ها و تغییرات بدنی در طول دوران بارداری بر عملکرد مغز چه تاثیری دارند.
علم به‌خوبی ثابت کرده که عملکرد مغز انسان همواره ثابت نیست و در واکنش به برخی تجربه‌ها، آسیب‌ها یا یادگیری، تغییر می‌کند و با آنها سازگار می‌شود. فرایندی که به آن نوروپلاستیسیتی (neuroplasticity) یا انعطاف‌پذیری مغز می‌گویند.
به گزارش ایندیپندنت، این ویژگی به‌‌خصوص در مغز زنان، طی سه دوره بلوغ، بارداری و پیش‌یائسگی مشهودتر است و حتی اغلب به باد طنز گرفته می‌شود: دختران نوجوان بدخلق که کارهای پرخطر می‌کنند و فقط می‌خواهند با دوستانشان باشند، مادران باردار حواس‌پرتی که گوشی‌شان را در یخچال جا می‌گذارند یا یادشان می‌رود ماشین را کجا پارک کرده‌اند و زنان میانسالی که تمرکز ندارند و ناگهان دچار گُرگرفتگی می‌شوند.
با این حال برخلاف ظاهر طنزآمیز این رفتارها، آنها نمادهای بیرونی تغییرات درونی بزرگ و اغلب نتیجه تاثیر نوسان‌های هورمونی بر مغزند.
دکتر لورا پریتشت، دانشمند علوم اعصاب شناختی و پژوهشگر پسادکترا در دانشگاه پنسیلوانیا، با اشاره به تاثیر شگفت‌انگیز هورمون‌های زنانه مانند استروژن و پروژسترون بر ساختار و عملکرد مغز، به سی‌ان‌ان توضیح داد که علاقه‌اش به این حوزه به زمانی برمی‌گردد که در دوران کارشناسی علوم اعصاب در حال رشد، به شبکه‌های مغزی علاقه‌مند شد. پیچیدگی‌های مغز توجه او را جلب کرد و این سوال برایش پیش آمد که مغز چگونه به طور موثر عمل می‌کند تا به ما اجازه دهد ویژگی‌هایی مانند شخصیت یا حافظه داشته باشیم. از طرفی در زندگی شخصی هم با زنانی در دوران یائسگی در ارتباط بود که از مشکلات شناختی و اختلالات توجه خود صحبت می‌کردند. این موضوع باعث شد که فکر کند باید بین این تغییرات هورمونی در بدن و عملکرد مغز در این دوره‌ها ارتباطی باشد. در نتیجه، تصمیم گرفت روی رابطه این دو موضوع تحقیقات بیشتری انجام دهد.
به گفته پریتشت، در دوران بارداری، برای کمک به رشد جنین، تغییرات زیادی در بدن مادر رخ می‌دهد، مانند افزایش حجم پلاسما، تغییر عملکرد سیستم ایمنی، افزایش میزان سوخت‌وساز و مصرف اکسیژن. پرسش این است که این سازگاری‌ها و تغییرات بدنی در طول دوران بارداری بر عملکرد مغز چه تاثیری دارند.
او و تیمش برای یافتن پاسخ، تغییرات مغزی یک زن را از قبل بارداری، در طول بارداری و طی دو سال پس از زایمان با استفاده از ام‌آرآی و نمونه خون دنبال کردند. نتایج این تحقیق ماه سپتامبر سال گذشته در مجله «علوم اعصاب طبیعت» (Nature Neuroscience) منتشر شد.
پریتشت توضیح داد طی تحقیقاتی که انجام دادند، کاهش حجم ماده خاکستری را تقریبا در سراسر مغز مشاهده کردند. او همچنین گفت که ریزساختار ماده سفید مغز افزایش پیدا کرد و اندازه بطن‌ها نیز بزرگ‌تر شد.
برای اطلاعات بیشتر، خوب است بدانیم که مغز از دو نوع بافت اصلی تشکیل شده است: ماده خاکستری و ماده سفید. ماده خاکستری جایی است که بیشتر فعالیت‌های شناختی مانند تفکر و پردازش اطلاعات آنجا اتفاق می‌افتد. ماده سفید وظیفه اتصال و ارتباط بین بخش‌های مختلف مغز را برعهده دارد، به‌طوری که به این بخش‌ها امکان برقراری ارتباط با یکدیگر و انتقال اطلاعات را می‌دهد.
پریتشت ادامه داد: «نقطه عطف تغییرات در این مطالعه، تولد بود.» به گفته او، کاهش حجم ماده خاکستری که در دوران بارداری مشاهده شد، پس از زایمان نیز ادامه داشت، اما با بهبودی جزئی همراه بود و در همان اوایل دوران پس از زایمان، در برخی نواحی مغز افزایش حجم ماده خاکستری هم مشاهده شد، هرچند در برخی این تغییرات دیده نشد.
او این تغییرات را «رقصی هماهنگ‌شده» بین ویژگی‌های مختلف مغز توصیف کرد که می‌توانند نوعی سازگاری فیزیکی با افزایش جریان خون و ورم طبیعی ناشی از بارداری باشند. علاوه بر این، این تغییرات ممکن است برای آماده‌سازی مغز برای مرحله بعدی زندگی، یعنی مادر شدن، صورت گرفته باشند. به عبارت دیگر، مغز به نحوی خود را برای نیازهای شناختی و رفتاری مرتبط با پرورش فرزند تطبیق می‌دهد.
در واقع، تغییرات ظریف یا بازسازی مجدد مغز در این دوران به‌گونه‌ای است که شبکه‌های خاصی شکل بگیرند یا ارتباطات مغزی به گونه‌ای کارآمدتر شوند تا بتوانند به نیازهایی که قرار است در آینده پیش بیایند، پاسخ دهند.
سه نکته کلیدی درباره تغییرات مغز در دوران بارداری
۱ــ تنها چیزی که ثابت است، «تغییر» است
به گفته پریتشت، بارداری یک دوره متحول‌کننده زندگی فرد است که در آن، بدن به منظور آمادگی برای مادر شدن، با تغییرات فیزیولوژیکی سریعی مواجه می‌شود، اما بارداری تنها بدن را تغییر نمی‌دهد، بلکه باعث تغییراتی عمیق در مغز نیز می‌شود و بازتابی از یک دوره حیاتی دیگر در رشد مغزی است که تا دوران میانسالی زن ادامه می‌یابد.
۲ــ کاهش حجم ماده خاکستری مغز لزوما بد نیست
پریتشت خاطرنشان می‌کند این کاهش لزوما چیز بدی نیست و در واقع، انتظار می‌رود که رخ دهد. از طرفی برخی از این کاهش‌ها در نهایت جبران می‌شوند. این تغییرات می‌تواند نشانه تنظیم دقیق مدارهای مغزی باشد؛ مشابه آنچه در جوانان هنگام گذر از دوران بلوغ اتفاق می‌افتد و بخش‌های مختلف مغز به طور خاص‌تر و کارآمدتر به وظایف خاص خود می‌پردازند.
این تغییرات همچنین پاسخی به نیازهای فیزیولوژیکی بالای بارداری و نشان‌دهنده میزان انطباق‌پذیری مغزند.
۳ــ این تغییرات مهم‌اند و می‌توانند بر سلامتی و رفتار آینده تاثیر بگذارند
پریتشت می‌گوید تغییرات نورواناتومیکی‌ــ یعنی تغییرات در ساختار مغز و سیستم عصبی‌ــ در دوران بارداری می‌توانند بر سلامت روانی فرد و رفتارهای والدگری تاثیر زیادی داشته باشند و حتی موجب آسیب‌پذیری بیشتر در برابر اختلالات روانی مانند افسردگی پس از زایمان، سردردها، میگرن، صرع و سکته شوند. به همین دلیل مطالعه و مشخص کردن روند دقیق این تغییرات مغزی می‌تواند به درک بهتر عوارض نورولوژیکی و رفتاری این دوران و شناخت بهتر مشکلات روانی و جسمی در دوران پس از زایمان کمک کند.
