جنگ ۱۲ روزه و سایه تهدید؛ زنگ خطر برای موزه‌های ایران به صدا درآمد؟

همزمان با آغاز جنگ تحمیلی ۱۲ روزه اسراییل علیه ایران نگرانی‌ها از حفظ آثار تاریخی و موزه‌ای کشور افزایش یافت و این نگرانی نه تنها مربوط به ایران بلکه مربوط به آثار تاریخی در دیگر نقاط جهان در مخاصمات مسلحانه و جنگ‌ها است. همزمان با افزایش درگیری‌های نظامی در جهان، موزه‌ها و گنجینه‌های فرهنگی با خطرات جدی روبه‌رو هستند. 

به گزارش ایلنا، در جنگ ۱۲ روزه اسراییل علیه ایران نیز نگرانی‌ها از آسیب‌های ناشی از بمباران رژیم صهیونیستی در حریم آثار تاریخی، نگرانی‌ها از هدف قرار دادن موزه‌ها و محوطه‌های باستانی را تشدید کرد و برخی موزه‌های کشور از جمله موزه ملی ایران با انتقال آثار تاریخی در اختیار خود به مخازن امن در کوتاه‌ترین زمان، پیشگیری از آسیب‌ها را براسایس پروتکل‌های جهانی به انجام رساندند و حتی موزه ملی ایران اقدام به نصب «سپر آبی» (نشان جهانی) برای در امان ماندن موزه در مخاصمات مسلحانه کرد. 

مخازن امن؛ دوری از مخاصمات و استانداردهای جهانی

مخازن امن برای نگهداری آثار و اشیای تاریخی در اختیار موزه‌ها چه ویژگی‌هایی دارند و استاندارد موزه‌ها برای انتقال آثار در مخاصمات مسلحانه به این مخازن چگونه است؟ کارشناسان موزه داری با اعلام این که برای حفظ آثار ارزشمند موزه‌ای، ساخت مخازن امن باید با دقت و برنامه‌ریزی دقیق انجام شود اعلام کردند، انتخاب محل مناسب برای مخازن امن از اولین و مهم‌ترین گام‌هاست. 

به گفته آن ها، مخازن امن برای نگهداری اشیای تاریخی بهتر است دور از مناطق نظامی و مراکز حساس احداث شوند تا احتمال آسیب‌پذیری آثار موزه‌ای کاهش یابد. همچنین استفاده از فضاهای زیرزمینی یا سازه‌های مقاوم در برابر انفجار و زلزله هم می‌تواند امنیت بیشتری برای آثار موزه‌ای ایجاد کند. 

بازدارندگی مخازن امن موزه‌ها از غارت و تخریب

محمدرضا کارگر مدیر سابق اداره کل موزه‌ها و اموال منقول فرهنگی  با اشاره به جنگ‌های رخ داده در کشورهای همسایه ایران نظیر حمله آمریکا به عراق و حمله عراق به کویت و هجوم داعش به سوریه اعلام کرد: وقتی از جنگ صحبت می‌کنیم دو تهدید را باید بطور همزمان در مورد آثار تاریخی و موزه‌ای در نظر داشته باشیم. نخست، حمله دشمن به اماکن فرهنگی و موزه‌ها است و دیگری خطر غارت آثار تاریخی موزه‌ها و تخریب آن‌ها در ناهنجاری‌های اجتماعی رخ داده در صورت طولانی شدن جنگ‌ها است. 

کارگر افزود: آنچه در جنگ عراق، کویت و سوریه شاهد بودیم، ورود سودجویان برای غارت آثار موزه‌ای و اشیای تاریخی موزه‌ها توسط گروه‌های سودجوی موجود در آن کشورها و البته نیروهای متخاصم بود. در آن جنگ‌ها موزه‌ها مورد حمله نظامی و بمباران قرار نگرفتند. ولی مورد غارت و سوءاستفاده قرار گرفتند که البته آن زمان توانستیم بسیاری از آثار متعلق به موزه‌های عراق و کویت را در مرزهای ورودی ایران ضبط کنیم و با توجه به قراردادهای استرداد آثار موزه‌ای با این کشورها، پس از جنگ همه این آثار به عراق و کویت مسترد شد. 

او با اشاره به تجربه تخریب آثار تاریخی و غارت موزه‌ها در سوریه هنگام هجوم داعش به آن کشور تاکید کرد: در سوریه شاهد شورش‌هایی بودیم که منجر به غارت موزه‌ها و حتی تخریب آثار موزه‌ای و محوطه‌های باستانی شد. 

مدیر سابق امور موزه‌ها و اموال منقول فرهنگی در وزارت میراث فرهنگی با اشاره به اهمیت مخازن امن موزه‌ها برای در امان ماندن این آثار از غارت‌های احتمالی در مواقع بحرانی و جنگ گفت: وقتی از مخازن امن صحبت می‌کنیم باید بدانیم که این مخازن ابتدا باید در برابر غارت و دستبرد در صورت وقوع ناهنجاری اجتماعی در امان باشند و در شرایط بحرانی باید از درجه امنیتی بالا برخوردار شوند تا با استقرار سریع نیروهای امنیتی از غارت آن‌ها جلوگیری شود و پس از آن نیز مخازن مستحکم در برابر حملات نظامی برای حفاظت از آثار و اشیای تاریخی موزه‌ها در نظر گرفت. 

محمدرضا کارگر بار دیگر با اشاره به خسارات وارد شده به موزه‌های عراق و کویت در جنگ‌های گذشته اعلام کرد: در هیچکدام از جنگ‌ها نه در جنگ آمریکا علیه عراق و نه در جنگ عراق علیه کویت شاهد بمباران موزه‌ها نبودیم. چون قوانین جهانی اجازه حمله به موزه‌ها و آثار تاریخی را نمی‌دهد. ولی غارتی که توسط مردم آن کشورها و نیروهای متخاصم صورت گرفت، خسارتی بسیار بیشتر از بمباران به آثار موزه‌ای وارد کرد. بنابراین وظیفه نخست مخازن امن موزه‌ها در درجه اول حفاظت از آثار در مقابل دستبردها و غارت‌های برنامه ریزی شده و در مرحله دوم، مقاومت در برابر حملات نظامی است. 

برخی کارشناسان موزه داری نیز با تایید نظرات محمدرضا کارگر، مدیر سابق اداره کل موزه‌ها و اموال منقول فرهنگی وزارت میراث فرهنگی هم درباره استانداردهای مخازن امن موزه‌ها  گفته‌اند، کنترل شرایط محیطی داخل مخازن نقش حیاتی در حفظ آثار موزه‌ای دارد و دما و رطوبت مخازن امن باید به اندازه‌ای دقیق تنظیم شود تا از تخریب مواد فرهنگی در آن‌ها جلوگیری شود. 

به گفته کارشناسان موزه داری، سیستم‌های تهویه مناسب با فیلترهای ویژه می‌توانند از نفوذ گردوغبار یا گازهای خطرناک به مخازن جلوگیری کند. نورپردازی مخازن هم باید به گونه‌ای باشد که کمترین آسیب را به اشیای تاریخی وارد کند. به همین دلیل استفاده از نورهای ملایم و بدون پرتوهای مضر در مخازن امن ضروری است. 

احداث مخازن امن برای نگهداری آثار موزه‌ای نیازمند رعایت استانداردهای فنی دقیق و پیچیده است و آنطور که برخی کارشناسان معتقدند، این مخازن باید با مصالح دارای مقاومت بالا در برابر انواع تهدیدات خارجی احداث شوند. دیوارها و سقف‌ها نیز باید از بتن مسلح با ضخامت مناسب و عایق‌بندی ویژه احداث شوند تا هم در مقابل ضربات مستقیم مقاومت کنند و هم از نفوذ رطوبت و تغییرات دمایی در مخازن جلوگیری شود. کف مخازن هم باید به سیستم‌های ضدزلزله و لرزه‌گیر مجهز شود تا در صورت بروز زمین‌لرزه، کمترین آسیب به اشیای داخل آن وارد شود. 

براساس استانداردهای مخازن موزه ای، دستگاه‌های تنظیم دما و رطوبت در این نقاط باید به صورت مستمر کار کنند تا شرایط پایدار با دمای حدود ۲۰ درجه سانتیگراد و رطوبت نسبی ۵۰ درصد در آن‌ها حفظ شود. سیستم‌ها نیز باید مجهز به پشتیبان‌های قدرتمند باشند تا در صورت قطع برق، ساعات طولانی به کار خود ادامه دهند. همچنین استفاده از فیلتر هوای پیشرفته در مخازن برای جلوگیری از ورود ذرات گردوغبار و آلاینده‌های شیمیایی به داخل آن‌ها ضروری است. نورپردازی داخلی هم باید به گونه‌ای باشد که از لامپ‌های کم‌مصرف با پرتوهای غیرمضر استفاده و روشنایی تنها در زمان نیاز فعال شود. 

از سیستم هشدار تا برنامه انتقال به مخازن امن‌تر

کارشناسان موزه داری درباره رعایت استانداردهای امنیتی در مخازن موزه‌ای اعلام کرده‌اند که از نظر امنیتی، این مخازن باید به آخرین فناوری‌های حفاظتی مجهز باشند. درب‌های ورودی از جنس فولاد ضدگلوله و مجهز به قفل‌های الکترونیکی با سیستم‌های تشخیص هویت باشند. دوربین‌های مداربسته با کیفیت بالا تمام زوایای فضای داخلی و محیط اطراف را تحت پوشش قرار دهند و سنسورهای حساس به حرکت، دما، رطوبت و دود نیز به صورت شبکه‌ای نصب شوند تا در صورت هرگونه تغییر غیرعادی، هشدارهای لازم ارسال کنند. وجود سیستم‌های اطفای حریق ویژه که با گازهای بی‌خطر کار می‌کنند هم برای محافظت از آثار تاریخی در برابر آتش‌سوزی ضروری است. 

حتی به گفته کارشناسان، در مواقع اضطراری، مخازن موزه‌ها باید به سیستم‌های ارتباطی مستقل و پشتیبان مجهز باشند تا در صورت قطع شبکه‌های عمومی، امکان ارتباط با مراکز امنیتی و مدیریت بحران وجود داشته باشد. علاوه بر این موارد، قفسه‌بندی‌ها و ویترین‌های ویژه باید از مواد مقاوم و ضد ضربه ساخته شوند و هر بخش به صورت مجزا قابل حفاظت باشد. در نهایت، انجام آزمایش‌های دوره‌ای سیستم‌ها و به‌روزرسانی مستمر تجهیزات، ضریب اطمینان مخازن را به میزان قابل توجه افزایش خواهد داد. 

نصب دوربین‌های نظارتی، سیستم‌های هشداردهنده و کنترل دسترسی، از دیگر استانداردهایی است که به گفته کارشناسان موزه‌داری، برای حفظ امنیت فیزیکی مخازن امن موزه‌ها ضروری است. جدای از این تمهیدات، تنها افراد مجاز و مورد اعتماد باید امکان ورود به مخازن امن داشته باشند و در مواقع بحران، برنامه‌های مشخص برای انتقال سریع آثار به مکان‌های امن‌تر از مخزن قبلی وجود داشته باشد. 

لزوم همکاری با نهادهای بین المللی برای صیانت از آثار موزه‌ای در جنگ

جبرییل نوکنده، رییس موزه ملی ایران که در روز سوم حملات رژیم صهیونیستی به ایران اقدامات حفاظتی بیشتری برای انتقال آثار موزه‌ای به مخازن امن و همچنین نصب «سپر آبی» بر چندین نقطه از پشت بام موزه ملی ایران داشت، در نشست ایکوم برای بررسی وضعیت موزه‌ها در مواقع بحران، اعلام کرده بود که بلافاصله پس از صدور دستورالعمل تخلیه موزه‌ها او شبانه با ارسال چندین نامه الکترونیکی به موزه دارهای مطرح جهان و کمیته بین المللی موزه‌ها از آن‌ها خواسته بود تا راهکارهای مرتبط برای حفظ آثار موزه ملی ایران را اعلام کنند و ساعت ۶ صبح که جمع‌بندی‌ها به پایان رسید، تمهیدات مرتبط با حفاظت از آثار تاریخی موزه ملی ایران اجرایی شد. 

همکاری با نهادهای بین‌المللی فعال در حوزه میراث فرهنگی و موزه داری همان بحثی است که کارشناسان موزه داری بر ضرورت حفظ آثار تاریخی در مواقع بحران مطرح کرده‌اند و نشان می‌دهد موزه ملی ایران به خوبی توانسته است آثار خود را در جنگ اخیر حفاظت کند. 

به گفته کارشناسان موزه‌داری، سازمان‌هایی مانند یونسکو یا شورای بین‌المللی موزه‌ها اغلب منابعی برای حمایت از چنین پروژه‌هایی دارند. علاوه بر این، دیجیتال‌سازی و ثبت دقیق اطلاعات آثار می‌تواند در صورت بروز هرگونه آسیب، امکان بازسازی یا پیگیری حقوقی را فراهم کند. ایجاد نسخه‌های پشتیبان از داده‌های مربوط به اشیا در سرورهای امن خارج از منطقه نیز اقدامی عاقلانه است. 

ضرورت تلاش بیشتر در مجامع جهانی برای مصون داشتن آثار تاریخی و موزه‌ها

ایران امروز علاوه بر مخاطرات طبیعی نظیر زلزله و سیلاب و مخاطرات انسانی نظیر سرقت آثار موزه‌ای با جنگ نیز مواجه شده است. حملات یکجانبه رژیم صهیونیستی که در یک مورد حریم تاق بستان در کرمانشاه را نقض کرد و حالا نگرانی از در خطر قرار گرفتن آثار تاریخی را در وزارت میراث فرهنگی و مجامع جهانی افزایش داده است. در چنین شرایطی است که کارشناسان موزه داری می‌گویند، طراحی مخازن امن برای موزه‌ها نیازمند ملاحظات ویژه است. 

محمدرضا کارگر، مدیر سابق اداره کل موزه‌ها و اموال منقول فرهنگی وزارت میراث فرهنگی درخصوص لزوم همکاری بیشتر با سازمان‌های بین المللی برای جلوگیری از خطر حمله به موزه‌ها و آثار تاریخی در جنگ‌ها و مخاصمات مسلحانه اعلام کرد: مخازن امن در مرحله نخست از غارت موزه‌ها جلوگیری می‌کنند و نصب سپر آبی بر پشت بام موزه‌ها و آثار تاریخی همجوار آن‌ها نیز کمک می‌کند که نیروهای متخاصم متوجه این موضوع باشند که موزه‌ها و آثار تاریخی از حفاظت قانونی جهانی برخودارند و قوانین مرتبط با آن‌ها باید بطور کامل در جنگ‌ها و مخاصمات مسلحانه رعایت شود. 

کارگر افزود: همه کشورهای جهان بر این موضوع متعهد هستند که نباید در جنگ‌ها به اماکن فرهنگی حمله شود. ضمن آن که باید به موضوع توجه شداشت که کشورهایی نظیر ایران با وفور آثار تاریخی مواجه شدند که در دل برخی از آن‌ها موزه وجود دارد و اصلا خودشان همچون کاخ گلستان، سعدآباد، نیاوران، عمارت چهلستون و عالی قاپو که علاوه بر آن که مکان‌های تاریخی هستند موزه هم دارند. بنابراین باید این اماکن بطور کامل معرفی شوند و از طریق مراجع بین المللی نظیر سازمان ملل و یونسکو با توجه به وجود کنوانسیون‌های جهانی بر مصونیت آن‌ها در جنگ‌ها بطور مداوم تاکید کرد. 

مدیر سابق اداره کل موزه‌ها در وزارت میراث فرهنگی پیشنهاد داد که ایران در مشارکت با یونان، عراق و مصر حتی با برپایی نشست‌های بین المللی تاکید بسیاری بر موضوع مصونیت آثار تاریخی و موزه‌ها در جنگ‌ها داشته باشد و در صورت نیاز تدابیر بهتر و قوی‌تری به تصویب یونسکو و سازمان ملل برساند تا علاوه بر مصونیت بخشی کامل به موزه‌ها و آثار تاریخی در جنگ ها، مجازات‌های سنگین بین المللی برای کشورهای متخاصم که به آثار تاریخی آسیب می‌زنند در نظر گرفته شود. 

محمدرضا کارگر اعلام کرد: باید از همین حالا تلاش بسیاری در سازمان‌های بین المللی فرهنگی انجام شود و بر مخاطرات مرتبط با موزه‌ها و آثار تاریخی در جنگ ها، بویژه در مورد موزه‌هایی که در اماکن تاریخی قرار دارند تاکید بسیار شود و حتی در سازمان ملل و یونسکو در این باره سخن گفته شود تا کشورها بر عواقب سنگین آسیب به میراث فرهنگی و آثار تاریخی و موزه‌های موجود در اماکن تاریخی نظیر کاخ گلستان و عمارت چهلستون و عالی قاپو که علاوه بر داشتن موزه خود به عنوان بناهای موزه‌ای شناخته می‌شوند در مخاصمات مسلحانه اطلاع کامل بیابند و قوانین بازدارنده شدیدتری در مجامع جهانی برای حفاظت از آن‌ها در نظر گرفته شود.