مهر تایید یونسکو بر قدمت ۶۳ هزارساله؛ فلک‌الافلاک پشت درهای یونسکو ماند
شواهد روشن و از جمله سنگ نگاره‌های موید قدمت ۶۳ هزارساله سکونت انسانی در مجموعه غارهای دره خرم‌آباد و همچنین، پناهگاه سنگی «گرارجنه» و نتایج متقن آزمایش‌های تخصصی و بین‌المللی بر اصالت این آثار، دلیل اصلی مهر تایید یونسکو برای ثبت قدیمی‌ترین زیست گاه بشر و محل سکونت انسان اولیه در فهرست میراث جهانی بوده است.
با ثبت «غارهای پارینه سنگی دره خرم‌آباد» توسط یونسکو، تعداد آثار باستانی ایران در فهرست میراث جهانی به ۲۹ اثر افزایش یافت. غارهای پارینه سنگی دره خرم‌آباد با عنوان‌های دیگری از جمله محوطه‌های پیش از تاریخ و غارهای پیش از تاریخ دره خرم‌آباد هم شناخته می‌شوند. این محوطه شامل غارهای «کلدر، یافته، کونجی، گیلوران، قمری» و همچنین، پناهگاه سنگی «گرارجنه»، جمعه هفته قبل (۲۰ تیر) و در چهل و هفتمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو که در شهر پاریس برگزار شد، به ثبت جهانی رسید.
به گزارش اعتماد، پرونده دره خرم‌آباد، مجموعه‌ای شامل ۵ غار، به علاوه قلعه ساسانی فلک‌الافلاک، پناهگاه سنگی گرارجنه و پل شکسته (پل شاپوری) بود ولی در چهل و هفتمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو، قلعه ساسانی فلک‌الافلاک و همچنین، پل شکسته، از ثبت در فهرست میراث جهانی کنار گذاشته شدند.
با وجود آنکه یک روز بعد از ثبت جهانی غارهای دره پیش از تاریخ خرم‌آباد، خبرگزاری مهر در گزارشی به نقل از یونسکو اعلام کرد که دلیل حذف قلعه فلک‌الافلاک از ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو، فقدان مستندات کافی، راهبردهای حفاظتی یکپارچه و انسجام زمانی یا موضوعی با غارهای پیش از تاریخ، فقدان پیوند زمانی برای قلعه‌ای از دوره ساسانی در کنار محوطه‌هایی از دوره پارینه سنگی و همگن نبودن اجزای این پرونده مشترک از نظر دوره تاریخی بوده، سه روز بعد از برگزاری جلسه چهل و هفتم کمیته میراث جهانی یونسکو، خبرگزاری تسنیم در گزارشی نوشت که دلیل جا ماندن قلعه تاریخی فلک‌الافلاک از ثبت در فهرست میراث جهانی، تصرف حریم تاریخی این قلعه ساسانی توسط سپاه لرستان بوده است.
در گزارش تسنیم آمده است: «اعمال مدیریت یکپارچه اداره کل میراث فرهنگی استان بر قلعه فلک‌الافلاک و آزادسازی حریم قلعه، ازجمله ایرادات وارده ازسوی سازمان جهانی یونسکو در مسیر ثبت جهانی این قلعه است که قوه قضاییه با ایجاد همکاری و هم‌افزایی بین دستگاهی درصدد رفع این ایرادات برآمده تا در اجلاس سال آینده سازمان جهانی یونسکو شاهد ثبت جهانی قلعه فلک‌الافلاک نیز باشیم.
۱۹ بهمن ماه سال گذشته در جریان سفر رییس قوه قضاییه به استان لرستان، با حکمیت و ورود رییس سازمان قضایی نیروهای مسلح، تفاهمنامه‌ای بین سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و سازمان میراث فرهنگی، برای آزادسازی حریم قلعه فلک‌الافلاک به منظور ثبت جهانی مجموعه تاریخی، منعقد شد. براساس تفاهمنامه منعقد شده میان سپاه استان لرستان و اداره کل میراث فرهنگی استان که با ورود دستگاه قضایی انجام شد، بنا شد اقدامات لازم جهت تامین نظر یونسکو به منظور ثبت جهانی قلعه تاریخی فلک‌الافلاک انجام شود.
در همین راستا، اداره کل میراث فرهنگی لرستان پس از ۱۱ سال، مجددا به محل قبلی خود در دامنه قلعه فلک‌الافلاک بازگشت.» در ادامه گزارش خبرگزاری تسنیم به نقل از امیر هوشنگ فتحی؛ رییس سازمان قضایی نیروهای مسلح استان لرستان آمده است: «سازمان جهانی یونسکو برای ثبت جهانی قلعه فلک‌الافلاک، یک‌سری موانع و پیش‌شرط‌ها را اعلام کرده بود و اداره کل میراث فرهنگی استان لرستان باید این موانع را مرتفع می‌کرد.
اولین شرط سازمان جهانی یونسکو برای ثبت جهانی این قلعه، اعمال مدیریت یکپارچه اداره کل میراث فرهنگی بر دامنه قلعه تاریخی فلک‌الافلاک بود. مانع دیگری که از ناحیه این سازمان مطرح شده بود آزادسازی حریم قلعه فلک‌الافلاک بود که در حال حاضر این منطقه دراختیار سپاه حضرت ابوالفضل (ع) استان است. قوه قضاییه در جریان این موضوع قرار گرفته بود و از طرفی به این موضوع واقف بود که ثبت جهانی این قلعه یکی از مطالبات به‌حق و جدی مردم استان است.
بر این اساس در آستانه سفر ریاست قوه قضاییه و اعضای شورای عالی قضایی به استان لرستان که در بهمن ماه ۱۴۰۳ انجام شد این موضوع توسط ریاست قوه قضاییه بررسی شد. با توجه به خواست عمومی مردم استان و با عنایت به اینکه حریم قلعه فلک‌الافلاک دراختیار سپاه حضرت ابوالفضل (ع) استان بود، حکمیت این موضوع به سازمان قضایی نیروهای مسلح محول شد.
بر این اساس شورای عالی قضایی، آزادسازی حریم قلعه فلک‌الافلاک را در دستور کار قرار داد و آن را مصوب کرد. در این مصوبه امورات جاری روند آزادسازی این قلعه به سازمان قضایی نیروهای مسلح سپرده شد و با ورود رییس سازمان قضایی نیروهای مسلح به این موضوع، تفاهمنامه‌ای با سپاه پاسداران منعقد و در این تفاهمنامه دو بند مهم گنجانده شد.
براساس بند اول این تفاهمنامه و به منظور تحقق یکی از پیش‌شرط‌های سازمان جهانی یونسکو، اعمال مدیریت یکپارچه اداره کل میراث فرهنگی استان بر قلعه فلک‌الافلاک با قید فوریت در دستور کار قرار گرفت. در این راستا سازمان قضایی نیروهای مسلح استان لرستان ضمن رایزنی با مسوولان مربوطه، بازدیدهای میدانی مستمر از این مجموعه را در دستور کار قرار داد و بند اول این تفاهنامه در تاریخ ۱۳ خرداد ماه ۱۴۰۴ عملیاتی شد و اعمال مدیریت یکپارچه اداره کل میراث فرهنگی بر دامنه قلعه فلک‌الافلاک محقق و این مانع در مسیر ثبت جهانی قلعه مرتفع شد.
بند دوم تفاهمنامه مذکور مربوط به آزادسازی حریم قلعه فلک‌الافلاک توسط سپاه پاسداران بود. در حال حاضر سایت سپاه که بناست با آزادسازی حریم قلعه در آن منطقه مستقر شود از پیشرفت فیزیکی ۸۰درصدی برخوردار است. بازدیدهایی نیز از سایت جدید محل استقرار سپاه استان به عمل آمده است.
جلسات متعددی با مسوولان سپاه پاسداران استان داشتیم و گزارش‌هایی ازسوی این مسوولان ارایه شده و امیدواریم قبل از موعد مقرر در تفاهمنامه، فرآیند انتقال سپاه به مکان جدید و آزادسازی حریم قلعه اتفاق بیفتد. امیدواریم با انتقال فرماندهی سپاه استان به مکان جدید، مردم غیور و انقلابی استان شاهد ثبت جهانی این قلعه ارزشمند در سازمان جهانی یونسکو باشند و به موازات ثبت جهانی این قلعه، شاهد توسعه فرهنگی و اقتصادی و جذب گردشگران داخلی و خارجی در استان باشیم و بخشی از جوانان مستعد و تحصیلکرده استان در کنار این رونق گردشگری مشغول به کار شوند.»
شواهد روشن و از جمله سنگ نگاره‌های موید قدمت ۶۳ هزارساله سکونت انسانی در مجموعه غارهای دره خرم‌آباد و همچنین، پناهگاه سنگی «گرارجنه» و نتایج متقن آزمایش‌های تخصصی و بین‌المللی بر اصالت این آثار، دلیل اصلی مهر تایید یونسکو برای ثبت قدیمی‌ترین زیست گاه بشر و محل سکونت انسان اولیه در فهرست میراث جهانی بوده چنان‌که خبرگزاری مهر به نقل از مدیر نشست کمیته میراث جهانی در یونسکو و با اشاره به تاکید مکرر این مدیر بر ارزشمندی جهانی مجموعه غارهای دره خرم آباد، نوشت: «تاکنون هیچ مکان تاریخی با این میزان قدمت اثبات‌شده زیستی در هیچ‌یک از کشورهای جهان شناسایی و تایید نشده و بنابراین، این ثبت نه فقط برای ایران، بلکه برای بشریت و حافظه جهانی، یک رویداد شگرف و بی‌سابقه محسوب می‌شود.
محوطه‌های پیش از تاریخ دره خرم‌آباد از معدود نقاطی است که چرخه کامل تحول انسان از دوران پارینه‌سنگی تا عصر آهن را مستند می‌کند و معنای تمدنی نهفته در لایه‌های خاک و سنگ این منطقه، گواهی زنده بر نقش تعیین‌کننده ایران در شکل‌گیری هویت و تاریخ جهانی انسان است. در پرونده محوطه‌های دره خرم‌آباد، تمرکز اصلی بر جنبه‌های علمی، مانند تحلیل فناوری ابزارسازی سنگی، شواهد تفکر نمادین، نئاندرتال‌ها و مهاجرت انسان اولیه بوده است.»
به دنبال ثبت این مجموعه ارزشمند در فهرست میراث تاریخی جهان، سیدرضا صالحی‌امیری، وزیر میراث فرهنگی از این رخداد مبارک برای تاریخ ایران با عنوان «بازگشت ایران به متن روایت جهانی تمدن» یاد کرد و گفت: «محوطه‌های دره خرم‌آباد از قدمتی بالغ بر ۶۳ هزار سال برخوردارند؛ آماری که تاکنون هیچ کشور دیگری در جهان برای یک زیستگاه انسانی ارایه نکرده است. این موفقیت، پاسخی فرهنگی به پروژه ایران‌هراسی است. در روزهایی که منطقه در آتش جنگ و خشونت می‌سوزد، ملت ایران با صدای فرهنگ وارد میدان شده است.
ثبت جهانی دره تاریخی خرم‌آباد، اثبات این واقعیت است که ما ملتی هستیم برخاسته از سنگ، خاک، صلح و دانایی، نه از خشونت و سلطه‌طلبی.» علیرضا ایزدی، مدیرکل ثبت و حریم آثار، حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی هم در یادداشتی ضمن تبریک جهانی شدن محوطه‌های تاریخی خرم‌آباد نوشت: «نحوه و چگونگی نگارش و دفاع از پرونده، فارغ از مباحث علمی و تخصصی آن (که به مدد کاوش‌ها وبررسی‌های باستان‌شناسی هیات‌های مختلف که از سال ۱۹۵۱ میلادی در جریان بوده و قریب به سه دهه درفهرست موقت یونسکو جاگرفته) در صحن علنی کمیته میراث جهانی در نشست پاریس نشان یگانه بودن را برای ایران به ارمغان آورد. افتخاری که شاید دراین برهه اهمیتی صدچندان پیدا می‌کند.»
پیش از این و طی دو دهه اخیر، کارشناسان پژوهشگاه میراث فرهنگی از نتایج تحقیقات تایید قدمت تاریخی غارهای پیش از تاریخ دره خرم‌آباد خبر داده بودند از جمله که طبق نتایج یک پروژه تحقیقاتی بین‌المللی که در سال ۱۳۹۳ به سرپرستی بهروز بازگیر و با همکاری محققان و موسساتی از ایران، اسپانیا، انگستان و آلمان درباره قدمت تاریخی محوطه غار کلدر (یکی از محوطه‌های دره خرم‌آباد) انجام شد، قدمت یکی از لایه‌های مورد بررسی در این غار، از ۲۳ هزار تا بیش از ۲۹ هزار سال تخمین زده شد اما لایه‌های دیگری از اعماق این غار، قدمت بیش از ۵۴ هزار سال را نشان می‌داد که درنهایت، نتایج تحقیقات دیگری در همین پروژه در سال ۱۳۹۹، قدمت ۶۳ هزارساله سکونت انسان نئاندرتال در این غار را تایید کرد.
شهریور ۱۳۹۶، بهروز بازگیر؛ محقق موسسه دیرین بوم‌شناسی و تکامل اجتماعی بشر، در سمینار علمی آخرین دستاوردهای باستان‌شناختی غار کلدر خرم‌آباد به عنوان اولین زادگاه انسان هوشمند در غرب قاره آسیا اعلام کرد: «پیش از مطالعه این غار تمام مطالعات انجام شده روی تعداد زیادی از محوطه‌ها قدمتی بیش از ۴۰ تا ۴۳ هزار را نشان نمی‌دهند و تمامی شواهد به دست آمده در رابطه با انسان هوشمند بیش از این نیست.
گمانه‌زنی در غار کلدر منجر به کشف پتانسیل وجود انسان‌های هوشمند شد و در یک گمانه یک متر در یک متر توانستیم به لحاظ فنی به لایه‌ای که انسان‌های هوشمند در آن زندگی می‌کردند دست یابیم. غار کلدر تنها از نظر تاریخ انسان‌های هوشمند مهم نیست، شواهدی دال بر وجود انسان‌های نئاندرتال نیز در غار یافت شده که شامل ابزارهای دست‌ساز ویژه شکار است که به لحاظ باستان‌شناسی این موضوع از اهمیت بالایی برخوردار است.
در این غار نه‌تنها قدمت انسان‌های هوشمند را قدیمی‌تر یافتیم بلکه شواهد فرهنگی نئاندرتال را نیز کشف کردیم و مشخص شد که قدمت دره خرم‌آباد خیلی بیشتر است، به طوری که می‌توانیم ادعای نخستین زادگاه بشر را در غرب آسیا داشته باشیم. در لایه‌های کلدر هفت تاریخ به دست آمد که لایه چهارم مربوط به انسان‌های هوشمند است. مهم‌ترین لایه مربوط به۵۴ هزار و ۴۰۰ سال پیش بوده که در کف لایه تاریخی پارینه سنگی جدید یافت شده است.
قدیمی‌ترین شواهد استفاده از قیر طبیعی را در این غار کشف کردیم به این‌گونه که برای قرار دادن سرنیزه روی دسته، باید از مواد چسبناکی استفاده می‌شد که این ماده قیر بوده است، همچنین در چند نقطه اطراف غار، قیر طبیعی پیدا شده که با لکه‌های سیاه رنگ روی سرنیزه‌ها یکی است. ابزارهای شاخص یافت شده در غار، مشابه ابزار کشف شده در اروپاست و مشخص می‌شود که این دانش از زاگرس به آنجا انتقال یافته است و حدود ۱۱ هزار سال طول کشیده که انسان‌های هوشمند به اروپا رفتند.»
