بازخوانی کودتای ۲۸ مرداد؛ میراث تاریخی که به جاماند
«نخستین گام کودتا در شب ۲۵ مرداد با دستگیری سرهنگ نصیری، مجری حکم عزل مصدق، ناکام ماند. در نخستین روزهای ۲۵ مرداد ۱۳۳۲، روزی که به عنوان یکی از نقاط عطف تاریخ معاصر ایران شناخته می‌شود، تحولات سریعی رخ داد که سرنوشت سیاسی کشور را به شدت تحت تاثیر قرار داد.
محمدهادی جعفرپور طی یادداشتی در روزنامه اعتماد نوشت: ملی شدن صنعت نفت در سال ۱۳۲۹ به رهبری دکتر محمد مصدق، نقطه اوج جنبش‌های استقلال‌طلبانه مردم ایران بود. برای نخستین‌بار یک دولت قانونی توانست در برابر قدرت‌های خارجی بایستد و ثروت ملی را بازپس گیرد. این اقدام اما به شدت منافع بریتانیا را تهدید کرد و موجبات بحران میان ایران و غرب را فراهم ساخت.
انگلیسی‌ها که سال‌ها بر صنعت نفت ایران سیطره داشتند، به موازات ملی شدن این صنعت از هیچ کوششی برای مقابله با این جنبش ملی فروگذار نکردند. آنان که با تحریم‌های اقتصادی، فشارهای دیپلماتیک و حتی تهدید نظامی نتوانستند مصدق را وادار به عقب‌نشینی کنند، تصمیم گرفتند با کمک امریکا راه‌حل نظامی - سیاسی دیگری را پیگیری کنند. طراحی کودتا یا عملیات «آژاکس» در تابستان ۱۳۳۲، سیا و ام‌آی۶ طرح مشترک براندازی دولت مصدق را نهایی کردند.
کرمیت روزولت، مامور ارشد سیا، به تهران آمد و با شاه، فضل‌الله زاهدی و برخی روحانیون و سیاستمداران مخالف دولت ملی ارتباط برقرار کرد. بودجه هنگفتی به کار گرفته شد: خرید روزنامه‌ها برای انتشار اخبار و یادداشت‌های رسانه‌ای علیه مصدق، اجیر کردن اوباش خیابانی برای ایجاد آشوب و تطمیع افسران ارتش برای خیانت به مصدق و نقض سوگند وفاداری.
تلاش نافرجام ۲۵ مرداد
نخستین گام کودتا در شب ۲۵ مرداد با دستگیری سرهنگ نصیری، مجری حکم عزل مصدق، ناکام ماند. در نخستین روزهای ۲۵ مرداد ۱۳۳۲، روزی که به عنوان یکی از نقاط عطف تاریخ معاصر ایران شناخته می‌شود، تحولات سریعی رخ داد که سرنوشت سیاسی کشور را به شدت تحت تاثیر قرار داد. در این روز، نصیری، یکی از عوامل کلیدی کودتا، به خانه نخست‌وزیر وقت، دکتر محمد مصدق، رسید تا حکم برکناری وی را به او ابلاغ کند. لحظاتی پس از ابلاغ این حکم، نصیری توسط پرسنل نظامی محافظ خانه مصدق دستگیر شد. این اقدام ضربه مهمی به روند کودتا وارد کرد، چراکه برنامه‌ریزی شده بود در صورت مقاومت مصدق، او به سرعت بازداشت شود.
دستگیری نصیری، به معنای ناکامی اولیه کودتاچیان بود، اما این پایان ماجرا نبود. در پی این اتفاق، تلاش‌هایی برای دستگیری و بازداشت دیگر شخصیت‌های کلیدی کابینه مصدق، از جمله جهانگیر حق‌شناس، وزیر امور خارجه، وزیر راه و احمد زیرک‌زاده به عنوان نمایندگان اصلی دولت، صورت گرفت. هر چند که این عملیات‌ها تا حدی موفق بودند و این افراد دستگیر شدند، اما حملات نیروهای وفادار به مصدق برای بازپس‌گیری موقعیت‌ها با شکست مواجه شد.
رادیو تهران در ساعت ۷ صبح روز ۲۵ مرداد، نخستین اطلاعیه‌های مرتبط به شکست کودتا را پخش کرد، شاه که شاهد شکست‌های پی‌درپی کودتا بود، نهایتا از کشور گریخت. این وقایع نشان‌دهنده پیچیدگی و در عین حال حساسیت اوضاع سیاسی آن روزهاست، جایی که تلاش برای تغییر حکومت قانونی کشور با شکست‌های متعدد همراه شد.
پیروزی کودتا در ۲۸ مرداد
در ۲۸ مرداد با سازماندهی دوباره و حمایت مالی بیشتر، گروه‌های اجیر شده به خیابان‌ها ریختند. روزنامه‌های وابسته اخبار و شایعات علیه مصدق را منتشر کردند و بخشی از ارتش نیز به کودتاچیان پیوست. خانه مصدق هدف حمله قرار گرفت و پس از مقاومت چندساعته سقوط کرد. مصدق بازداشت شد و فضل‌الله زاهدی به نخست‌وزیری رسید. شاه با اطمینان خاطر از رم به تهران بازگشت.
در کودتای ۲۸ مرداد نیروهای متنوعی دخالت داشتند: نقش روحانیت در این کودتا برجسته بود. بخش مهمی از روحانیت وقت، به‌ویژه آیت‌الله کاشانی، در آغاز از جنبش ملی حمایت کردند. اما اختلافات سیاسی و شخصی با مصدق، زمینه جدایی را فراهم کرد. در روزهای منتهی به کودتا، برخی روحانیون با سخنرانی‌ها و بیانیه‌ها فضای ضد دولتی را تشدید کردند و به مشروعیت‌بخشی به حرکت کودتاچیان یاری رساندند.
نقش مطبوعات، تبلیغات و واکنش مردم
ده‌ها روزنامه و نشریه با پول‌های سیا و ام‌آی۶ در تهران و شهرستان‌ها فعال شدند. آن‌ها با تیترهای بزرگ، دولت مصدق را متهم به وابستگی به شوروی، دشمنی با دین و ناکارآمدی اقتصادی می‌کردند. این تبلیغات گسترده افکار عمومی را دچار سردرگمی کرد و بستر اجتماعی لازم برای حرکت کودتاچیان را فراهم آورد.
بخش بزرگی از مردم، به‌ویژه طبقات متوسط و روشنفکران، حامی مصدق بودند. اما فشار اقتصادی ناشی از تحریم نفتی و فضای تبلیغاتی منفی باعث شد بخشی از جامعه از دولت فاصله بگیرد. در روز ۲۸ مرداد، خیابان‌ها میدان رویارویی مردم عادی، اوباش اجیر شده و نیروهای ارتش بود. مقاومت پراکنده حامیان مصدق نتوانست نتیجه کودتا را تغییر دهد.
بازتاب جهانی
کودتای ۲۸ مرداد در سطح بین‌المللی بازتاب گسترده‌ای داشت. شوروی آن را نشانه‌ای از «امپریالیسم امریکا و انگلیس» دانست. در جهان عرب و کشورهای تازه استقلال‌یافته، این کودتا به عنوان نمونه‌ای از دخالت آشکار غرب در سرنوشت ملت‌ها محکوم شد. اما در غرب، سقوط مصدق به عنوان پیروزی در برابر نفوذ کمونیسم معرفی شد.
اما آنچه به عنوان میراث تاریخی از این کودتا یاد می‌شود شامل: بازگشت سلطنت مطلقه و حذف آزادی‌های سیاسی، زندانی و تبعید شدن یاران مصدق و سرکوب شدید مخالفان، گسترش وابستگی ایران به امریکا، به‌ویژه در عرصه اقتصادی و نظامی، شکل‌گیری بی‌اعتمادی عمیق مردم ایران به امریکا و انگلیس و زنده ماندن نام مصدق به عنوان نماد استقلال‌طلبی و الهام‌بخش مبارزات سیاسی است.
