تصاویر نگران‌کننده از سد لتیان تهران؛ زنگ خطر به صدا درآمد

سد لتیان، که بر رودخانه جاجرود و در دل کوه‌های لواسان ساخته شده، بیش از نیم قرن است که بخشی از نیاز آبی تهران را تأمین می‌کند

به گزارش دنیای اقتصاد، آب آرام رودخانه جاجرود، در دل کوه‌های سر به فلک کشیده لواسان، سال‌ها سد لتیان را به مقصدی دلنشین برای طبیعت‌گردان، خانواده‌ها و علاقه‌مندان به آرامش کوه و آب تبدیل کرده بود. مناظر کوهستانی، سایه‌سارهای سبز و انعکاس آفتاب بر سطح آب، فرصتی بی‌بدیل برای پیاده‌روی، عکاسی و پیک‌نیک فراهم می‌کرد. قایق‌سواری و ماهی‌گیری نیز شور و نشاط خاصی به بازدیدکنندگان می‌بخشید و تجربه‌ای فراموش‌نشدنی از طبیعت در دل پایتخت به یادگار می‌گذاشت.

اما امروز، تصویری نگران‌کننده از لتیان به چشم می‌آید؛ سطح آب پایین رفته، بخش‌هایی از بستر سد خشک شده، و جذابیت گردشگری آن به شدت تحت تأثیر قرار گرفته است. این وضعیت نه تنها زیبایی طبیعی منطقه را کمرنگ کرده، بلکه تأمین آب شرب پایتخت و توازن محیط زیست را نیز با تهدیدی جدی روبه‌رو ساخته است.

بر اساس آخرین آمار شرکت آب منطقه‌ای تهران، مخزن سد لتیان تنها حدود ۴۱ میلیون متر مکعب آب در خود جای داده است؛ این یعنی بیش از ۵۷ درصد ظرفیت آن خالی است. در حالی که در شرایط نرمال، انتظار می‌رود در انتهای تیرماه حدود ۷۳ میلیون مترمکعب آب در این سد ذخیره شده باشد.

مقایسه با سال‌های گذشته نیز زنگ خطر را جدی‌تر می‌کند. در سال گذشته همین زمان، موجودی سد حدود ۶۵ میلیون مترمکعب بود؛ این یعنی کاهش نزدیک به ۳۷ درصدی ذخایر تنها در یک سال. برخی گزارش‌ها حتی نشان می‌دهد در دوره‌هایی میزان پرشدگی سد لتیان به ۲۴ درصد نیز رسیده است.

این کاهش در شرایطی رخ داده که تهران وارد پنجمین سال متوالی خشکسالی شده و بارش‌ها در سال آبی جاری نسبت به دوره بلندمدت، ۴۴ درصد کمتر بوده است. به گفته کارشناسان، سال جاری یکی از خشک‌ترین سال‌های نیم‌قرن اخیر کشور محسوب می‌شود.

۴ علت کاهش ذخایر آب لتیان

کاهش چشمگیر ذخایر آب در سد لتیان را می‌توان در ۴ علت جستجو کرد.نخست کاهش بارندگی و خشکسالی متمادی است. تهران و حوزه آبریز جاجرود طی پنج سال اخیر با روندی مستمر از کاهش بارش‌ها روبه‌رو بوده است. تنها در اردیبهشت امسال، بارش‌ها نسبت به میانگین بلندمدت ۹۱ درصد کمتر ثبت شد؛ رقمی تکان‌دهنده که اثر مستقیم خود را بر سدها گذاشته است.

پس از آن برداشت‌های سنگین برای شرب و کشاورزی از مهم‌ترین دلیل کاهش دخایر آب در این سد به‌شمار می‌رود. سد لتیان بخش قابل توجهی از آب شرب شرق تهران و شهرستان‌های اطراف را تأمین می‌کند. برداشت‌های مداوم در شرایطی که ورودی سد کاهش یافته، ذخایر را به شدت تحت فشار گذاشته است. در بالادست سد نیز برداشت‌های کشاورزی غیرمجاز ثبت شده که به تخلیه سریع‌تر منابع دامن زده است.

سومین دلیل به ساخت‌وسازهای غیرمجاز و تجاوز به حریم رودخانه‌ها برمی‌گردد. به گفته مدیر امور منابع آب شمیرانات، ویلاسازی‌ها و تصرف بستر رودخانه جاجرود یکی از دلایل جدی تشدید بحران است. این ساخت‌وسازها علاوه بر کاهش ظرفیت طبیعی رودخانه، با تخریب پوشش گیاهی و فرسایش خاک، کیفیت منابع آبی را کاهش داده و تهدید سیلاب را افزایش داده‌اند.

و اما اصلی‌ترینی که از آن یاد نی‌شود و برخی آن را فقط تنها دلیل مطرح می‌کنند، تغییرات اقلیمی و گرمایش زمین است. افزایش دمای هوا، کاهش برف‌گیری در ارتفاعات و افزایش تبخیر سطحی، روند خشک‌شدن سدها را تسریع کرده است. تهران که سال‌ها به آب‌های سطحی متکی بوده، اکنون با تغییر الگوهای اقلیمی در تنگنای جدی قرار دارد.

۴ پیامد بحران لتیان

لتیان به همراه سدهای لار، ماملو، کرج و طالقان ستون فقرات تأمین آب تهران را تشکیل می‌دهند. کاهش شدید ذخایر لتیان، زنجیره تأمین آب پایتخت را شکننده‌تر کرده و مسئولان هشدار می‌دهند که در صورت تداوم الگوی مصرف فعلی، پایداری تأمین آب شرب در تابستان‌های آینده با مشکل روبه‌رو می‌شود.

هنچنین، کشاورزی سنتی در مناطق بالادست همچنان مصرف‌کننده بزرگ آب سد است. کاهش ذخایر، سهم کشاورزان را محدود کرده و در برخی موارد به برداشت‌های غیرمجاز منجر شده است. این وضعیت به چرخه‌ای معیوب دامن می‌زند که فشار مضاعف بر سد را به دنبال دارد.

علاوه بر این، خشکی تدریجی حاشیه سد، پوشش گیاهی اطراف را از بین برده و زیستگاه گونه‌های پرندگان و حیات وحش را محدود کرده است. کارشناسان هشدار می‌دهند ادامه این روند می‌تواند اکوسیستم رودخانه جاجرود و مناطق حفاظت‌شده پیرامون آن را دچار نابودی تدریجی کند.

تاثیر ان را در گردصگری هم می‌توان به وضوح دید. لتیان روزگاری یکی از مقاصد اصلی تهرانی‌ها برای آخر هفته بود. قایق‌سواری، ماهی‌گیری و پیک‌نیک در اطراف سد، بخش جدانشدنی خاطرات خانوادگی محسوب می‌شد. اما امروز، کاهش سطح آب، خشک شدن سواحل و محدودیت فعالیت‌های تفریحی، جذابیت این مقصد را به شدت کاهش داده است. تورهای گردشگری نیز کمتر تمایل به برنامه‌ریزی سفر به این منطقه دارند.

راه حل پنجگانه حفاظت از منابع آبی

اما با این وجود، کارشناسان معتقدند سد لتیان همچنان ظرفیت بازگشت به جایگاه قبلی خود را دارد، به شرط آن‌که مدیریت منابع آب و حفاظت محیط زیست در کنار هم قرار گیرد که برای تحقق آن ۵ راهکار رل پیشنها می‌دهند.

نخست اصلاح الگوی مصرف آب در تهران است.

صرفه‌جویی واقعی در مصرف خانگی می‌تواند فشار بر سدها را به طور چشمگیری کاهش دهد. به گفته مسئولان، تنها با کاهش ۱۰ درصدی مصرف، امکان پایداری منابع تا پایان فصل گرما وجود دارد.

دوم، مدیریت کشاورزی و جلوگیری از برداشت‌های غیرمجاز را مطرح می‌کنند. اصلاح شیوه‌های آبیاری و برخورد جدی با برداشت‌های غیرمجاز در بالادست، یکی از پیش‌شرط‌های حفظ ذخایر است.

سوم، حفاظت از حریم رودخانه جاجرود مورد توجه قرار گرفته است. آزادسازی حریم و بستر رودخانه از ویلاسازی و ساخت‌وساز غیرقانونی، اقدامی فوری و ضروری است. این اقدام علاوه بر حفاظت منابع آب، از شدت سیلاب‌های احتمالی نیز خواهد کاست.

چهارم، توسعه گردشگری پایدار می‌تواند به مدیریت منابع آبی سد لتیان کمک کند. اگرچه سطح آب کاهش یافته، اما با طراحی مسیرهای پیاده‌روی، ایجاد کمپ‌های طبیعت‌گردی سازگار با محیط زیست، و آموزش گردشگران، می‌توان همچنان ظرفیت گردشگری منطقه را حفظ کرد. این امر به تقویت اقتصاد محلی و افزایش حساسیت عمومی نسبت به حفاظت از منابع آب کمک خواهد کرد.

و در نهایت، سرمایه‌گذاری در پروژه‌های تغذیه مصنوعی و بازچرخانی آب حائز اهمیت است. استفاده از آب‌های بازیافتی در مصارف غیرشرب، فشار بر منابع سطحی را کاهش داده و فرصت احیای ذخایر سد را فراهم می‌کند.

بنابراین، سد لتیان نمونه‌ای روشن از تقاطع آب، محیط زیست و گردشگری است؛ جایی که کم‌توجهی به تغییرات اقلیمی و فشارهای انسانی، همزمان هم حیات طبیعی را تهدید کرده، هم گردشگری را تضعیف و هم آب شرب تهران را در معرض خطر قرار داده است.

محافظت از لتیان، تنها وظیفه مسئولان نیست؛ بلکه به آگاهی عمومی، مشارکت شهروندان و گردشگران و همکاری نهادهای محیط زیست و آب نیاز دارد. اگر امروز اقدامی صورت نگیرد، فردا شاید نه از چشم‌اندازهای آبی سد لتیان خبری باشد و نه از خاطرات تفریحی که نسل‌ها در کنار آن ساخته‌اند.