نگرانی‌های راهبردی ترکیه از تشدید مناقشه ایران و اسرائیل
ترکیه در قبال درگیری ایران و اسرائیل ضمن هشدار نسبت به تشدید تنش‌ها، بر حل‌وفصل پرونده هسته‌ای ایران از مسیر دیپلماسی تأکید دارد. آنکارا حملات اسرائیل را نقض حقوق بین‌الملل دانسته و از خطر گسترش بحران به منطقه، تهدیدات هسته‌ای، مهاجرت و تضعیف مبارزه با تروریسم ابراز نگرانی کرده است. ترکیه خود را میانجی فعال معرفی کرده و معتقد است امنیت خاورمیانه نباید به دوگانه ایران–اسرائیل محدود شود، بلکه نیازمند ابتکارات گسترده‌تر منطقه‌ای و جهانی است.
فرارو- سرهان آفاجان استاد تاریخ خاورمیانه در دانشگاه مارمارا ترکیه
به گزارش فرارو به نقل از پالیتیکس تودی، از منظر ترکیه، درگیری اخیر ایران و اسرائیل هم آموزنده بود و هم هشداردهنده. تشدید سریع خصومت‌های دیرینه میان تهران و تل‌آویو بار دیگر خطرات رویارویی‌های مهارنشده را عیان ساخت. آتش‌بس موقت توانست به درگیری پایان دهد، اما ریشه‌های اصلی بحران همچنان حل‌نشده باقی مانده‌اند.
دیپلماسی فعال ترکیه
ترکیه از جمله کشورهایی بود که دوازده روز درگیری را با نهایت دقت زیر نظر گرفت. از نخستین ساعات ۱۳ ژوئن، آنکارا بارها هشدار داد که سیاست‌های تل‌آویو و تهران در کنار نقش‌آفرینی واشنگتن می‌تواند خطر تشدید بی‌ثباتی گسترده‌تری را به همراه داشته باشد. با تأکید مجدد بر تعهد اصولی خود به دیپلماسی، ترکیه نقش فعالی در تسهیل تلاش‌ها برای کاهش تنش ایفا کرد؛ نقشی که سهم چشمگیری در پایان دادن به درگیری داشت.
موضع آنکارا البته از انتقادات دیرینه‌اش نسبت به رفتار اسرائیل نیز تأثیر پذیرفته بود. از ۷ اکتبر تاکنون، دولت ترکیه کارزار نظامی اسرائیل در غزه را به‌طور مستمر «نسل‌کشی» خوانده است. در چنین بستری، آنکارا تأکید کرد که حملات اسرائیل علیه ایران، نقض آشکار دیگری از حقوق بین‌الملل به شمار می‌رود. رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، نیز هشدار شدیدی داد و تأکید کرد چنین تحریکاتی می‌تواند شعله‌های یک درگیری منطقه‌ای گسترده‌تر را برافروزد.
اردوغان در سخنانی تند، حملات اسرائیل به ایران را «تحریک‌آمیز و ناقض حقوق بین‌الملل» توصیف کرد. او تأکید داشت که این حملات در شرایطی صورت گرفته که مذاکرات پیرامون برنامه هسته‌ای ایران شدت گرفته و فشارهای جهانی علیه اقدامات اسرائیل در غزه رو به افزایش است؛ عاملی که به‌روشنی «ذهنیت قانون‌گریز اسرائیل» را آشکار می‌سازد.
رئیس‌جمهور ترکیه تاکید کرد: «دولت نتانیاهو با اقدامات بی‌پروا، تهاجمی و غیرقانونی خود تلاش می کند منطقه ما و حتی سراسر جهان را به سمت فاجعه سوق دهد. جامعه جهانی باید سرانجام موضعی قاطع اتخاذ کند و خط قرمزی روشن در برابر رفتار یاغیانه اسرائیل که ثبات منطقه‌ای و جهانی را تهدید می‌کند، ترسیم نماید.»
میزگرد امنیتی آنکارا؛ تصمیم‌گیری برای مدیریت بحران
از همان ابتدا، ترکیه همواره بر این نکته تأکید کرده است که پرونده هسته‌ای ایران باید تنها از مسیر مذاکراتی مبتنی بر حقوق بین‌الملل حل‌وفصل شود. آنکارا در حالی حق تهران برای دفاع از خود را به رسمیت می‌شناخت که همزمان از رهبران ایران می‌خواست مسیر دیپلماسی را مسدود نکنند. مقامات ترک نیز بارها صریحاً درباره خطرات تشدید تنش هشدار داده‌اند.
رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، در همین زمینه تصریح کرد: «آنکارا برای هرگونه تحول و سناریوی منفی احتمالی، اقداماتی انجام داده و در حال انجام دادن است.» این عزم و اراده به‌روشنی در نشست سطح بالایی که روز ۱۳ ژوئن در وزارت امور خارجه برگزار شد، بازتاب یافت. در این نشست، هاکان فیدان وزیر خارجه، یاشار گولر وزیر دفاع ملی، متین گوراک رئیس وقت ستاد کل نیروهای مسلح و ابراهیم کالین رئیس سازمان اطلاعات ملی (میت) گرد هم آمدند تا چارچوب برنامه‌ریزی احتمالی در شرایط بحرانی را ترسیم کنند. جمع‌بندی اصلی این گروه روشن بود: در برابر خطر جنگ، دیپلماسی همچنان تنها گزینه عملی باقی می‌ماند.
آنکارا خیلی زود برای عملی‌کردن اصل دیپلماسی وارد عمل شد. اردوغان کارزاری فشرده از تماس‌های تلفنی را آغاز کرد و با همتایان منطقه‌ای و بین‌المللی خود گفت‌وگوهای متعددی انجام داد. در این چارچوب، او دو بار با دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، و دو بار نیز با رئیس‌جمهور ایران، مسعود پزشکیان، تماس گرفت. ترکیه با حفظ کانال‌های ارتباطی هم با متحدان و هم با دشمنان، خود را به‌عنوان میانجیگری کلیدی در این بحران مطرح ساخت. این ابتکارات دیپلماتیک سرانجام در ۲۴ ژوئن به ثمر نشست؛ زمانی که آتش‌بس برقرار شد؛ نتیجه‌ای که تلاش‌های فعالانه آنکارا نقشی مستقیم در شکل‌گیری آن داشت.
سناریوی کابوس آنکارا؛ تشدید درگیری و شعله‌ور شدن آتش در سوریه و عراق
در نگاه نخست، رویارویی ایران و اسرائیل ممکن است بیرون از چارچوب معماری امنیتی فوری ترکیه به نظر برسد. تهران و تل‌آویو بر اساس برداشت‌هایی از تهدید عمل می‌کنند که تا حد زیادی با درک آنکارا متفاوت است. اما جغرافیا منطق خاص خود را تحمیل می‌کند: نزدیکی جغرافیایی تضمین می‌کند که حتی درگیری‌هایی که مستقیماً پای ترکیه را به میان نمی‌کشد، ناگزیر بر چشم‌انداز راهبردی آنکارا پژواک می‌یابند. اکنون که شعله‌های این نزاع در آستانه مرزهایش زبانه کشیده، ترکیه ناچار است با مجموعه‌ای از مخاطرات فوری و درهم‌تنیده روبه‌رو شود:
الف - تهاجم مهارنشده اسرائیل؛ ابعاد و شدت عملیات اسرائیل تهدیدی بی‌ثبات‌کننده برای کل منطقه به شمار می‌آید.
ب - احتمال هسته‌ای؛ حملات به تأسیسات هسته‌ای ایران شبح وقوع یک حادثه رادیولوژیک را به همراه دارد؛ سناریویی که آنکارا بر ضرورت اجتناب از آن تأکید دارد.
ج - محاسبات سیاسی نتانیاهو؛ وی که با انتقادات فزاینده در خارج مواجه است، ممکن است بار دیگر از تشدید تنش منطقه‌ای برای تقویت جایگاه خود در داخل استفاده کند و همزمان سرکوب در فلسطین را تشدید نماید.
د - سرایت و اشاعه منطقه‌ای؛ تشدید درگیری می‌تواند صحنه‌های شکننده‌ای همچون سوریه و عراق را شعله‌ور کند.
و - عقب‌گرد در مقابله با تروریسم؛ درگیری می‌تواند کارزار آنکارا برای تثبیت محیطی عاری از تروریسم را تضعیف کند.
آتش‌بس اگرچه موقتاً از شدت بحران کاست، اما نگرانی‌های آنکارا را از میان نبرد. بزرگ‌ترین دغدغه ترکیه همچنان مسیر هسته‌ای ایران است.
این نگرانی زمانی تشدید شد که در ۲۵ ژوئن مجلس ایران با ۲۲۱ رأی موافق و تنها یک رأی ممتنع، لایحه «تعلیق همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی» را تصویب کرد. این مصوبه یک روز بعد به تأیید شورای نگهبان رسید و در ۲ ژوئیه با امضای رئیس‌جمهور مسعود پزشکیان به قانون تبدیل شد. بر اساس این قانون، همکاری با آژانس به‌شدت محدود می‌شود. تهران اصرار دارد که این اقدام صرفاً پاسخی به مواضع رافائل گروسی، مدیرکل آژانس است و به معنای خروج از معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) نیست. با این همه، این تصمیم دری تازه از ابهام گشوده است.
چشم‌انداز حمله دوم اسرائیل
احتمال حمله دوم اسرائیل به ایران همچنان در پس‌زمینه وجود دارد. هرچند احتمال وقوع آن محدود است، اما در غیاب هرگونه مذاکره تازه میان ایالات متحده و ایران حتی در قالب یک تفاهم موقت نمی‌توان این خطر را نادیده گرفت. از نگاه آنکارا، چنین سناریویی فاجعه‌بار خواهد بود؛ چرا که می‌تواند شعله‌های یک درگیری گسترده‌تر را در منطقه برافروزد. ترکیه بارها از هر دو طرف خواسته است به میز مذاکره بازگردند. با این حال، مقامات ترک نیز اذعان دارند که تنش‌های میان واشنگتن و تهران به‌ویژه در دوران دولت ترامپ، به سطحی رسیده که هرگونه دیپلماسی معنادار در معرض فلج نامحدود قرار گرفته است.
به همان اندازه نگران‌کننده، خطر درگیر شدن منطقه در پیامدهای این نزاع است. ایران بارها بر نقش همسایگانش در تسهیل عملیات اسرائیل انگشت گذاشته و به‌تازگی جمهوری آذربایجان را متهم کرده است که به هواپیماها و پهپادهای اسرائیلی اجازه عبور از حریم هوایی خود داده است. برخی صداهای تندرو در تهران حتی پا را فراتر گذاشته و خواستار «مجازات» باکو شده‌اند.
آنکارا با نگرانی این لفاظی‌ها را دنبال می‌کند. پس از سال‌ها دیپلماسی دشوار در قفقاز جنوبی از جمله تلاش‌ها برای عادی‌سازی میان باکو، ایروان و آنکارا و پیشرفت در موضوع دالان پرمناقشه زنگزور بروز بی‌ثباتی تازه آخرین چیزی است که ترکیه می‌خواهد. رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، در سخنرانی ۱۸ ژوئن در پارلمان بار دیگر بر این موضع تأکید کرد و گفت: «ما هیچ آرزو یا خواسته‌ای جز صلح، ثبات و آرامش در منطقه خود نداریم. آنچه می‌خواهیم صرفاً همکاری، ثبات و امنیت در سراسر خاورمیانه است.»
با این حال، ترکیه با این نگاه که امنیت خاورمیانه باید صرفاً به دوگانه ایران–اسرائیل تقلیل یابد مخالف است. از دید آنکارا، ترسیم آینده منطقه تنها از این زاویه، معنایی جز محکوم کردن آن به چرخه‌ای بی‌پایان از بی‌ثباتی ندارد؛ چرخه‌ای که در آن دو قدرت رقیب میدان‌داری می‌کنند. در مقابل، ترکیه خواستار تسریع ابتکارات گسترده‌تر منطقه‌ای و بین‌المللی است؛ دستورکاری که نه‌تنها با منافع ملی آنکارا هم‌راستا است، بلکه برای ثبات کلی خاورمیانه نیز ضرورتی حیاتی به شمار می‌رود.
