اصطلاح «مکانیسم ماشه» از کجا آمد؟

فرارو- اصطلاح «مکانیسم ماشه» یک ترجمه غیررسمی پارسی از مفهومی است که در چارچوب توافق هسته‌ای ایران برجام یا JCPOA برای توصیف سازوکار بازگشت تحریم‌ها (snapback) به کار رفته است.

به گزارش فرارو،  این اصطلاح مستقیماً در متن برجام یا قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل (مصوب ۲۰ ژوئیه ۲۰۱۵) نیامده، بلکه یک تعبیر رسانه‌ای و سیاسی است که برای ساده‌سازی فرآیند حقوقی بازگشت سریع تحریم‌ها ابداع شد. در ادامه، به صورت دقیق و جامع به ریشه این اصطلاح، خاستگاه مفهومی آن، و چگونگی ورود به گفتمان برجام می‌پردازم.

ریشه اصطلاح «مکانیسم ماشه»

واژه "trigger" در انگلیسی به معنای «ماشه» تفنگ است. با این وجود، این اصطلاح برای توصیف فرآیندی به کار می‌رود که با یک عمل ساده (مانند کشیدن ماشه)، یک واکنش زنجیره‌ای سریع و غیرقابل بازگشت را آغاز می‌کند. در زمینه برجام، «مکانیسم ماشه» استعاره‌ای است برای فعال‌سازی بازگشت تحریم‌ها با یک شکایت رسمی، که منجر به بازگردانی خودکار تحریم‌های پیشین بدون نیاز به رأی‌گیری جدید می‌شود. این استعاره از سرعت و اجتناب‌ناپذیری فرآیند الهام گرفته شده، مشابه شلیک گلوله پس از کشیدن ماشه. در ویکی‌پدیا پارسی، وجه تسمیه آن دقیقاً به «کشیدن ماشهٔ تفنگ» نسبت داده شده، که بازگشت ناگهانی تحریم‌ها را تداعی می‌کند.

ریشه مفهومی عمیق‌تر "trigger" به "grim trigger strategy" در نظریه بازی‌ها (game theory) بازمی‌گردد. در این استراتژی، یک نقض کوچک (trigger) منجر به تنبیه دائمی و شدید می‌شود، بدون امکان بازگشت. این مفهوم توسط اقتصاددانان مانند میلتون فریدمن و دیگران در دهه ۱۹۸۰ توسعه یافت و در دیپلماسی بین‌المللی برای طراحی سازوکارهای بازدارنده (مانند تحریم‌ها) به کار رفت. در برجام، این ایده برای جلوگیری از نقض تعهدات توسط ایران (از دیدگاه غربی‌ها) اقتباس شد، جایی که یک «نقض اساسی» (significant non-performance) ماشه بازگشت تحریم‌ها را می‌کشد. این ریشه تئوریک، اصطلاح را از یک استعاره ساده به یک ابزار حقوقی تبدیل کرد.

ورود اصطلاح به مذاکرات برجام 

اصطلاح "trigger mechanism" برای اولین بار در مذاکرات وین (۲۰۱۴-۲۰۱۵) توسط سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه، پیشنهاد و طراحی شد. لاوروف این سازوکار را به عنوان راه‌حلی برای بن‌بست مذاکرات بر سر بازگشت تحریم‌ها بدون از دست دادن حق وتو روسیه مطرح کرد.

وندی شرمن، مذاکره‌کننده ارشد آمریکایی، در کتاب خاطراتش نقش لاوروف را در ابداع آن تأیید می‌کند. این مکانیسم اجازه می‌دهد هر عضو P5+1  (چین، فرانسه، روسیه، انگلیس، آمریکا به علاوه آلمان) با ارسال نامه به شورای امنیت، «ماشه» فرآیند بازگشت تحریم‌ها را بکشد (بندهای ۱۱-۱۳ قطعنامه ۲۲۳۱). این پیشنهاد در ژوئیه ۲۰۱۵ نهایی شد و اصطلاح "trigger" در تحلیل‌های حقوقی پس از تصویب برجام رواج یافت.

رواج اصطلاح «مکانیسم ماشه» در ایران و جهان

اولین استفاده گسترده از اصطلاح مکانیسم ماشه در رسانه‌های انگلیسی‌زبان، در گزارش رویترز (۱ ژوئیه ۲۰۱۹: "A breach of Iran nuclear deal could trigger sanctions snapback") بود، که فرآیند را توضیح داد. پیش از آن، در مذاکرات وین (۲۰۱۵)، اصطلاح در بیانیه‌های غیررسمی P5+1 ظاهر شد. در رسانه‌هایی مانند Foreign Policy (اوت ۲۰۲۰) و BBC (ژانویه ۲۰۲۰)، آن را «ابزاری برای بازگشت سریع تحریم‌ها» نامیدند.

در ایران، این اصطلاح از تابستان ۱۳۹۴ (ژوئیه-آگوست ۲۰۱۵) همزمان با تصویب قطعنامه ۲۲۳۱ وارد شد. خبرگزاری فارس اولین بار آن را در گزارش‌های انتقادی از برجام استفاده کرد.  روزنامه کیهان نیز در پاییز ۱۳۹۴ آن را برای حمله به مذاکره‌کنندگان (مانند ظریف) به کار برد.

در واقع، محمدجواد ظریف در آن زمان  از اصطلاح «سازوکار حل اختلاف» (اصطلاح رسمی) استفاده می‌کرد، اما منتقدان ترجیح می‌دادند اصطلاح «مکانیسم ماشه» را به کار ببرند زیرا به نوعی  تداعی کننده «تهدید ایران» بود. با این همه، با گذشت زمان اصطلاح مکانیسم ماشه چه در فضای رسانه‌ای کشور و چه در میان عامه مردم فراگیر شد.