همسفر با قابوس بن وشمگیر به بلندترین برج آجری جهان
روایت آزادی برج گنبد کاووس از حصر پس از ۶ سال
اگرچه می‌گفتند درون برج گنبد کاووس جسد قابوس بن وشمگیر آویزان شده بود، اما هنوز در مورد کاربرد این بنای تاریخی گمانه‌زنی وجود دارد؛ خبر خوش در مورد آن آزادی او از حصر پس از ۶ سال است.
فرارو- در سال ۱۳۹۸، زمانی که سیل گلستان را تهدید می‌کرد، برای جلوگیری از رویش علف‌های هرز اطراف برج گنبد قابوس، داربست‌های فلزی به دور این اثر تاریخی نصب کردند.
به گزارش فرارو، نزدیک به شش سال از زمانی که داربست‌های فلزی اطراف بلندترین برج آجری جهان، گنبد قابوس، برپا شد می‌گذرد. حالا مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی گلستان خبر جمع‌آوری آن‌ها را اعلام کرده است؛ خبری خوش که بهانه‌ای می‌شود برای بازنگری در روایت‌های نهفته پشت ساخت این برج تاریخی.
برج گنبد کاووس کجاست؟
برج گنبد قابوس در نزدیکی خرابه‌های شهر تاریخی جرجان و در جنوب رود گرگان قرار دارد. این بنا بر فراز تپه‌ای در شمال روستایی کوچک به همین نام ساخته شده و چشم‌اندازی مسلط بر دشت‌های اطراف دارد.
درباره ماهیت مکان قرارگیری این تپه اختلاف‌نظر وجود دارد: بسیاری پژوهشگران آن را دست‌ساز و مصنوعی می‌دانند، اما منوچهر ستوده به نقل از قورخانچی معتقد است که تپه طبیعی بوده و از آوار ساختمان‌های اطراف برج پدید آمده است.
امروزه نیز برای دیدن از برج گنبد کاووس کافی است به استان گلستان بین دو خیابان جمهوری و قابوس، باغ ملی بروید.
برج گنبد کاووس چرا ساخته شد؟
گنبد قابوس در طول تاریخ محل بحث و گمانه‌زنی‌های بسیاری درباره علت ساخت خود بوده است. برخی محققان این بنا را آرامگاه قابوس‌بن‌وشمگیر می‌دانند؛ روایتی که به نبود ورودی و بالکن در سازه، وجود تنها یک روزنه کوچک در سقف و گزارش‌هایی درباره آویزان کردن جسد قابوس از زیر گنبد استناد می‌کند. برخی منابع اشاره دارند که قابوس دستور داده بود جسدش را آویزان کنند تا دشمنان نتوانند به آن دست درازی کنند. گروهی دیگر نیز با اشاره به شکوه معماری و عظمت بنا، آن را یادمانی ساخته‌شده به دستور قابوس برای جاودانگی نام و قدرت او می‌دانند.
در مقابل، دیدگاه‌های تازه‌تر بر کارکردهای علمی و آیینی بنا تأکید دارند. برخی پژوهشگران احتمال داده‌اند که گنبد قابوس نقش یک رصدخانه یا «ستون کیهان» را ایفا می‌کرده و طراحی آن زیر نظر منجمان برجسته‌ای چون کیاکوشیار گیلانی انجام شده است. در عین حال، نشانه‌هایی از پیوند بنا با سنت‌های آیینی پیشااسلامی، از جمله آیین‌های زردشتی و یادمان‌های مزدایى دیده می‌شود؛ پیوندی که در شیوه تدفین غیرمعمول و فرم مخروطی-استوانه‌ای برج بازتاب یافته است. به این ترتیب، گنبد قابوس را می‌توان در عین حال هم مقبره، هم رصدخانه و هم بنایی یادمانی با ریشه‌های اساطیری دانست؛ اثری که بعدها الگوی برج‌های آرامگاهی ایران شد.
قابوس بن وشمگیر کیست؟
قابوس بن وشمگیر، مشهور به عنصرالمعالی، از شاهزادگان دیلمی خاندان زیاری و فرمانروای شمال غرب ایران در سده چهارم هجری بود. او علاوه بر فرمانروایی، ادیب و خوش‌نویس برجسته‌ای بود و در نظم و نثر فارسی و عربی سرآمد زمان خود محسوب می‌شد. قابوس در دربار غزنویان نیز حضور داشت و از دانشمندان و ادبای عصر خود حمایت می‌کرد، از جمله ابوریحان بیرونی که کتاب «آثارالباقیه» را در گرگان نوشت و به او تقدیم کرد.
قابوس‌نامه اثر معروف اوست که در ۴۴ باب برای فرزندش گیلانشاه نوشته شد تا راه و رسم حکمرانی و زندگی اخلاقی را بیاموزد. این کتاب تلفیقی از حکمت‌های ایرانی باستان، آموزه‌های اسلامی و پندهای عملی است و شامل اندرزهایی از بزرگان مانند انوشروان و بزرگمهر می‌شود. قابوس‌نامه تا امروز به زبان‌های مختلف ترجمه شده و نمونه‌ای برجسته از اخلاق زیستی، ادب و فرهنگ ایرانی-اسلامی به شمار می‌رود.
برج گنبد کاووس چگونه ساخته شد؟
گنبد قابوس به‌عنوان بلندترین برج آجری جهان، شاهکاری از معماری قرن چهارم هجری است که با نوآوری‌های فنی و هنری جلوه‌ای بی‌همتا یافته است. این برج آجری استوانه‌ای‌شکل با ارتفاع حدود ۷۰ متر، ترکیبی از صفه، بدنه و گنبد مخروطی را در خود جای داده و سراسر آن با آجرهای قرمز پخته‌ای ساخته شده که به مرور زمان رنگی طلایی به خود گرفته‌اند.
استفاده از آجرهای با کیفیت ویژه، ملات آهکی مقاوم، و بهره‌گیری از آجرهای دنباله‌دار در پوشش گنبد، موجب شده است بنا در برابر زمان و فرسایش پایدار بماند. دو کتیبه کوفی روی بدنه، علاوه بر ارزش تاریخی، سادگی و وقار معماری بنا را تکمیل کرده‌اند.
از جنبه نوآوری، طراحی ده ترک برج و ایجاد شیارهای عمودی نه‌تنها بر استحکام سازه افزوده، بلکه به بدنه برج حالت کشیده و چشم‌نواز بخشیده است.
مقرنس ساده سردر، روزنه شرقی برای تهویه و روشنایی، و هندسه دقیق در تناسب بدنه و گنبد، نمونه‌هایی از خلاقیت معماران این بناست. این نوآوری‌ها، که هم کارکردی و هم زیباشناختی بوده‌اند، سبب شده‌اند گنبد قابوس الگویی برای بسیاری از برج‌ها و آرامگاه‌های پس از خود شود.
حال برج گنبد کاووس چطور است؟
برج گنبد کاووس پس از سال‌ها بی‌توجهی و تخریب، صدمات فراوانی دیده بود؛ از جمله تخریب نمای آجری، حفره‌های عمیق در بدنه و شکستن حدود هزار و نهصد آجر ریشه‌دار در کنبد مخروطی. بخش‌هایی از خطوط کتیبه و طره‌ها نیز آسیب دیده و درون بنا نیازمند تعمیرات گسترده بود. نخستین مرمت جدی بنا در سال ۱۳۰۳ ش انجام شد و مرمت کنبد مخروطی و اصلاح کتیبه‌ها بین سال‌های ۱۳۱۸ تا ۱۳۲۱ ش تکمیل گردید.
از سال ۱۳۷۹ پیشنهاد ثبت جهانی این اثر مطرح شد و اقدامات حفاظتی و باستان‌شناسی آغاز گردید. گمانه‌زنی‌ها و مطالعات دقیق معمارانه نشان داد که برج بر فراز تپه‌ای باستانی ساخته شده است. کارشناسان ایکوموس در سال ۱۳۹۰ وضعیت حفاظتی بنا را مثبت ارزیابی کردند و سرانجام در تیرماه ۱۳۹۱، گنبد کاووس در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
همان‌طور که پیش‌تر ذکر شد، در سال ۱۳۹۸ برای حفاظت از برج، داربستی به دور آن نصب شد. اکنون با جمع‌آوری این حفاظ‌ها، مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی گلستان تأکید کرده است که این بنای هزارساله همچون هر اثر تاریخی ارزشمند دیگری، همچنان نیازمند مرمت و مراقبت مستمر است. برداشتن داربست‌ها به معنای پایان روند مرمت نیست، بلکه بخشی از فرآیند پیوسته‌ای است که بر اساس استانداردهای جهانی حفاظت و مرمت آثار تاریخی دنبال می‌شود.
