مرتضی مکی:
ایران در شرایط کنونی با دو گزینه دیپلماسی و فشار روبه‌رو است
کارشناس مسائل اروپا گفت: توافق موقت میان تهران و تروئیکای اروپایی می‌تواند به شکلی محدود فشارها علیه ایران را کاهش بدهد، اما ایران باید با ایجاد تحولاتی در سیاست خارجی و داخلی خود، اختلافاتش با جهان را مدیریت کند.
شمارش معکوس برای بازگشت تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل آغاز شده است؛ تحریم‌هایی که پس از ناکامی پیش‌نویس قطعنامه کره‌جنوبی برای تمدید لغو تحریم‌ها علیه تهران، ظرف کمتر از یک هفته اجرایی خواهند شد.
به گزارش اعتماد، در همین حال، شورای عالی امنیت ملی کشورمان با صدور اطلاعیه‌ای اعلام کرد که به‌رغم همکاری‌های وزارت امور خارجه با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و ارائه طرح‌هایی برای حل و فصل پرونده هسته‌ای، اقدامات برخی کشورهای اروپایی، از جمله فعال‌سازی مکانیسم ماشه، عملا مسیر همکاری با آژانس و توافق قاهره میان ایران و نهاد پادمانی را متوقف خواهد کرد.
فرآیند بازگشت تحریم‌ها در شرایطی آغاز شده که هیات ایرانی به ریاست مسعود پزشکیان، رییس‌جمهور کشورمان، و با همراهی عباس عراقچی، وزیر امور خارجه طی هفته جاری عازم نیویورک خواهند شد. سفری که به باور ناظران می‌تواند آخرین فرصت تهران برای حل و فصل اختلافات با دول غربی باشد.
این سفر همچنین در حالی انجام می‌شود که تحرکات دیپلماتیک ایران برای ممانعت از بازگشت قطعنامه‌های شش‌گانه شورای امنیت شدت گرفته و تلاش‌ها بر حفظ مسیر باقی‌مانده و ارائه چارچوب‌های منطقی برای کاهش تنش‌ها میان ایران و تروییکای اروپایی متمرکز است.
در همین حال، به نظر می‌رسد سه کشور اروپایی حاضر در برجام در واپسین روزهای منتهی به پایان این توافق ۱۰ساله، تحت فشارهای سیاسی امریکا و اسراییل، مسیر مصالحه را دشوار کرده‌اند. با این وجود، گروهی از تحلیلگران بر این باورند که فرصت پیش‌رو در نیویورک می‌تواند نقطه عطفی برای شکستن بن‌بست کنونی حاکم بر فضای دیپلماتیک باشد.
با این حال، برخی دیگر اما معتقدند حتی در صورت توافق نیم‌بند میان تهران و غرب، ایران ناگزیر است سیاست خارجی و امنیتی خود را با رویکردی واقع‌بینانه و متوازن همزمان با قدرت‌های جهانی از جمله چین، روسیه و کشورهای غربی تنظیم کند.
در همین راستا، به منظور ارزیابی سناریوهای محتمل در نتیجه تحرکات دیپلماتیک اخیر ایران، با امیرعلی ابوالفتح، کارشناس مسائل امریکا و مرتضی مکی، کارشناس مسائل اروپا، گفت‌وگو کرده است. ابوالفتح در این گفت‌وگو ضمن تأکید بر اینکه بازگشت تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران بدون اجرای کامل خواسته‌های واشنگتن از سوی تهران غیرقابل توقف است، همزمان معتقد است خواسته‌های حداکثری امریکا محدود به پرونده هسته‌ای نبوده و مسائل موشکی و منطقه‌ای نیز جزو مطالبات این بازیگر است.
مکی اما گفت حتی توافق موقت میان تهران و تروییکای اروپایی می‌تواند به شکلی محدود فشارها علیه ایران را کاهش بدهد و ایران باید با ایجاد تحولاتی در سیاست خارجی و داخلی خود، اختلافاتش با جهان را مدیریت کند.
مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید.
امیرعلی ابوالفتح: ممکن است چین به ظاهر اعلام کند که مقررات شورای امنیت را رعایت می‌کند و از تحریم‌ها تمکین می‌کند، اما در عمل نه چین، نه روسیه و حتی سایر کشورها به تحریم‌ها پایبند نخواهند بود
امیرعلی ابوالفتح، کارشناس مسائل امریکا، در پاسخ به پرسش درباره امکان احتمال توقف ماشه در کمتر از یک هفته باقی‌مانده تا بازگشت قطعی تحریم‌های سازمان ملل، توضیح داد: واقعیت این است که اگر قرار باشد تحریم‌ها لغو شوند، ایران باید صریحا اعلام کند که آماده است هر آنچه ایالات متحده مطالبه می‌کند را انجام بدهد و فورا امکان راستی‌آزمایی را، نهایتا ظرف یک هفته، فراهم کند. بدان معنا که تهران باید لیستی از خواسته‌های حداکثری واشنگتن را اجرا کند و در قدم اول، توقف غنی‌سازی را اعلام کند تا بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بتوانند این وضعیت را بررسی کنند.
به باور ابوالفتح پس از اعلام توقف غنی‌سازی، تهران باید برنامه‌های موشکی خود را متوقف کرده و آماده راستی‌آزمایی در این زمینه نیز باشد. همزمان تمامی فعالیت‌هایی که به ادعای امریکا اقدامات «بدخواهانه» و توسط سپاه انجام می‌شوند، باید پایان یابند و این موضوع نیز در دسترس بررسی قرار خواهدگرفت. همکاری با گروه‌هایی که در فهرست واشنگتن تروریستی قلمداد می‌شوند، باید خاتمه یابد و قابل نظارت باشد.
حتی توان دفاعی ایران نیز باید محدود شود و این محدودیت نیز باید قابلیت راستی‌آزمایی داشته باشد. تنها در چنین شرایطی احتمال بازگشت تحریم‌ها کاهش خواهد یافت و در غیر این صورت، هیچ اتفاق ویژه‌ای رخ نخواهد داد. در همین چارچوب، سخنان اخیر آقای پزشکیان که اعلام کرده‌اند ایران زیر بار زور نمی‌رود، نشان می‌دهد که تهران حاضر به کوتاه آمدن در برابر فشارها نیست و در مقابل، امریکایی‌ها نیز سیاست‌های گذشته خود را دنبال می‌کنند. بنابراین چرخه فشار و مقابله همچنان ادامه خواهد یافت.
ابوالفتح همچنین درباره ادعای اخیر رسانه‌های غربی مبنی بر ارائه پیشنهادهایی از سوی ایران به امریکا نیز خاطرنشان کرد: واقعیت این است که این اقدامات باید در چارچوب دیپلماسی و توسط دیپلمات‌ها انجام شود و طبیعی است که این تلاش‌ها باید در بالاترین سطح پیگیری شود، اما طرف مقابل ایران یعنی ایالات متحده حاضر به پذیرش هیچ پیشنهادی نیست.
این کارشناس مسائل امریکا در ادامه گفت: نکته دوم این است که مساله صرفا به اورانیوم ۶۰ درصدی ایران محدود نمی‌شود. دونالد ترامپ که خود مدعی است این اورانیوم‌ها زیر کوه دفن شده‌اند، اما از نگاه واشنگتن، همزمان مسائل دیگری نیز در میدان وجود دارد که به عنوان مولفه‌های مهم و غیرقابل تفکیک از پرونده کلان تلقی می‌شوند؛ از جمله برنامه‌های موشکی، به‌ویژه موشک‌های بالستیک. اخیرا نیز مارکو روبیو، وزیر امور خارجه امریکا، ایران را تهدید موشکی معرفی کرده است، در حالی که ایران از موشک‌های قاره‌پیمای خود رونمایی می‌کند و این موضوع پرونده اختلافات را پیچیده‌تر می‌سازد.
به گفته ابوالفتح واقعیت این است که پیشنهادهایی که اخیرا در رسانه‌های غربی به ایران نسبت داده شده، صرفا می‌تواند بخشی از مشکلات کلان تهران و واشنگتن را آن هم موقتا حل کند. پس از حل این موضوع، ایالات متحده بلافاصله به سراغ مسائل منطقه‌ای بالاخص موضوع فلسطین خواهد رفت.
این کارشناس مسائل بین‌الملل همچنین تصریح کرد: در نتیجه، در هفت روز باقی‌مانده، رخداد خارق‌العاده‌ای قابل انتظار نیست، چرا که اگر قرار بر وقوع تحول تازه‌ای بود، تاکنون رقم می‌خورد. پیشنهادهای ایران ذره‌ای از انتظارات و خواسته‌های طرف مقابل را برطرف نمی‌کند، زیرا مشکل صرفا هسته‌ای نیست و تمامی مسائل باید مورد مذاکره قرار بگیرد؛ به گونه‌ای که واشنگتن دیکته کند و تهران پاسخ بدهد. نگاه ترامپ اساسا این است که ایران باید بی‌قید و شرط تسلیم شود.
ابوالفتح در پاسخ به پرسش دیگر درباره رویکرد احتمالی چین و روسیه در صورت بازگشت تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران خاطرنشان کرد: تصور من این است که چین از استراتژی کنونی‌اش پیروی می‌کند، زیرا پکن از واشنگتن بیش از سازمان ملل واهمه دارد. در چارچوب سازمان ملل، نهایتا یک کمیته با عنوان نظارت بر رعایت قطعنامه‌ها تشکیل می‌شود که گزارش‌هایی درباره تخلفات کشورها منتشر می‌کند، اما هیچ مجازات یا جریمه‌ای برای نقض‌کنندگان قطعنامه‌ها تعیین نمی‌شود.
به باور ابوالفتح مشکل اصلی چین با امریکا است و در حال حاضر نیز پکن مراودات تجاری عادی با ایران ندارد. بدان معنا که همانطور که چین نفت عربستان را خریداری می‌کند، به همان شکل و با همان تسهیلات نفت ایران را خریداری نمی‌کند و پول آن را مانند عربستان به ایران نمی‌پردازد، زیرا اساسا سیستم مالی سوییفت برای این معاملات برای ایران قابل دسترسی نیست.
وضعیت فعلی تجارت با ایران مشابه تجارت سیاه، انتقال زیرزمینی پول و معاملات کشتی به کشتی است که تحت عنوان دور زدن تحریم‌ها انجام می‌شود. هنگامی که چین تصمیم گرفت تحریم‌های امریکا علیه ایران را دور بزند، طبیعی است که در برابر سازمان ملل نیز رویکرد مشابهی را دنبال خواهد کرد. ممکن است به ظاهر اعلام کند که مقررات شورای امنیت را رعایت می‌کند و از تحریم‌ها تمکین می‌کند، اما در عمل نه چین، نه روسیه و حتی سایر کشورها به تحریم‌ها پایبند نخواهند بود.
این کارشناس مسائل امریکا در ادامه خاطرنشان کرد: تجارت حتی در شرایط تحریمی برقرار است. کمااینکه در زمان صدام نیز همین وضعیت وجود داشت؛ پسر دبیرکل سازمان ملل با عراقی‌ها تجارت می‌کرد. لذا تجارت، ماهیت خود را دارد و کشورها برای کسب منافع اقتصادی همواره روش‌هایی برای ادامه فعالیت پیدا می‌کنند. در امریکا نیز شهروندان و شرکت‌ها تحریم‌ها را دور می‌زنند و فعالیت اقتصادی خود را ادامه می‌دهند. پس از فعال شدن مکانیسم ماشه نیز وضعیت ایران مشابه خواهد بود.
ابوالفتح همچنین تأکید کرد: تحریم‌های سازمان ملل، به خودی خود، اتفاق خارق‌العاده‌ای نیست که بتوان گفت دنیا به دو دوره «پیش از تحریم» و «پس از تحریم ایران» تقسیم شده است. پس از مدتی، کشورها و بازیگران اقتصادی خود را با وضعیت جدید تطبیق داده و به ساز وکارهای نوین عادت می‌کنند.
ابوالفتح در پاسخ به پرسش دیگری درباره احتمال تقویت گزینه نظامی با بازگشت مکانیسم ماشه علیه ایران تصریح کرد: واقعیت این است که اگر از منظر حقوق بین‌الملل نگاه کنیم، خطری متوجه ایران نیست، زیرا بازگشت تحریم‌های سازمان ملل کشورمان را دوباره ذیل فصل هفتم و ماده ۴۱ قرار می‌دهد. ماده ۴۱ اجازه می‌دهد کشورهای دیگر علیه بازیگران تهدیدکننده صلح و امنیت جهانی تحریم اعمال کنند و این ماده۴۲ است که مجوز استفاده از زور و جنگ را تعیین می‌کند. که البته هیچ‌یک از قطعنامه‌های پیشین علیه ایران، اشاره‌ای به ماده ۴۲ ندارند.
با این حال نکته مهم این است که ایالات متحده و نه حتی اسراییل الزام عملی به رعایت حقوق بین‌الملل ندارد. اگر بخواهد به جایی حمله کند، می‌تواند این کار را انجام بدهد، همانطور که تل‌آویو بارها بدون توجیه صریح قطعنامه‌ای به کشورهای مختلف حمله کرده است. حتی حمله مشترک امریکا و اسراییل به ایران در خردادماه نیز نیز بدون وجود قطعنامه‌ای صورت گرفت.
به گفته ابوالفتح بنابراین از نظر تئوری حقوقی، ایران تهدید مستقیمی ایجاد نمی‌کند و خطری متوجه کشور نیست، اما در عمل احتمال بروز جنگ همواره وجود دارد؛ چه با قطعنامه، چه بدون آن، چه با بازگشت تحریم‌ها و چه بدون آن. این احتمال و خطر همواره به عنوان یک واقعیت در معادلات امنیتی باقی می‌ماند.
مرتضی مکی: ایران در شرایط کنونی با دو گزینه دیپلماسی و فشار روبه‌رو است و به همین دلیل باید سیاست خارجی خود را بازتعریف کرده و از توسل به تصمیم هیجانی دوری کند
مرتضی مکی، کارشناس مسائل اروپادر پاسخ به سوال درباره سناریوهای احتمالی پس از رد قطعنامه تمدید لغو تحریم‌های سازمان ملل گفت: در نشست روز جمعه مجمع شورای امنیت، شمارش معکوس برای بازگشت تحریم‌ها علیه ایران آغاز شد. پیش‌نویس قطعنامه‌ای که کره‌جنوبی برای لغو دائمی تحریم‌ها ارائه کرده بود، تصویب نشد و در نتیجه شش قطعنامه تحریمی سازمان ملل که به دهه ۸۰ شمسی برمی‌گردند، ظرف چند روز آینده به‌صورت خودکار اجرایی خواهند شد.
با این حال، در فاصله زمانی پیش رو و با توجه به سفر احتمالی آقای پزشکیان به نیویورک و دیدارهایی که با مقامات اروپایی و احتمالا امریکایی خواهد داشت، ممکن است اتفاقی بیفتد و طرفین به توافق موقت دست یابند که اجرای تحریم‌ها را برای شش‌ماه یا یک سال تمدید کنند.
به باور مکی اگرچه چنین رخدادی یعنی تمدید چندماه مکانیسم ماشه می‌تواند به‌صورت موقت به نفع ایران باشد و احتمال دارد طرفین در خصوص برنامه‌های هسته‌ای به توافقی دست یابند، اما با توجه به خواسته‌ها و مطالبات حداکثری اروپایی‌ها و امریکایی‌ها، حتی در صورت دستیابی به توافق موقت، کماکان انتظارات غرب از ایران حداکثری است چرا که طرف‌های غربی مدعی‌اند ایران در طول یک سال گذشته به دلیل تحولات امنیتی و منطقه‌ای، بخش مهمی از ابزارهای نفوذ خود در منطقه را از دست داده و با توجه به قدرت طرف مقابل، امکان کسب امتیازات قابل توجه محدود شده است.
مکی همچنین یادآور شد که اروپایی‌ها خواسته‌ها و مطالباتی مشابه با امریکا و اسراییل دارند و تلاش می‌کنند از طریق دیپلماسی، این مطالبات حداکثری را محقق کنند. لذا حتی اگر توافقی حاصل شود، ایران نیازمند بازنگری و تغییرات بنیادین در سیاست خارجی، سیاست امنیتی و حتی سیاست داخلی است. پس از جنگ ۱۲ روزه و تحولاتی که طی یک سال گذشته در منطقه رخ داده، معادلات سیاسی و امنیتی برای ایران چه در داخل کشور و چه در سطح منطقه به‌طور قابل توجهی تغییر کرده و در چنین شرایطی، سیاست خارجی ایران باید بازنگری شود تا هم مسیر رشد و توسعه و رفع تحریم‌ها هموار گردد و هم شرایط لازم برای مدیریت بحران‌های اقتصادی و امنیتی فراهم شود.
مکی در پاسخ به دیگر پرسش درباره رویکرد احتمالی تهران نسبت به بازگشت قطعی قطعنامه‌های شورای امنیت ذیل بیانیه اخیر شورای عالی امنیت ملی درباره تعلیق همکاری ایران و نهاد پادمانی‌تشریح کرد: در هفته‌های اخیر، تهران گام‌های مشخصی در زمینه همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برداشته است. از جمله دیداری با میانجیگری وزیر خارجه مصر در قاهره برگزار شد که به توافق‌نامه‌ای جدید میان ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی منجر گشت. این توافق نشان می‌دهد ایران به خوبی آگاه است که تنها راه خروج از وضعیت سخت کنونی، تنظیم روابط و کاهش تنش از طریق سازوکارهای بین‌المللی است.
در این توافقنامه، دو خواسته اصلی دولت‌های اروپایی مطرح شد: بازگشت به همکاری‌ها و تعیین سرنوشت بیش از ۴۰۰ کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده ۶۰ درصدی ایران. به گفته مکی، مقامات ایرانی نیز از جمله رییس دستگاه دیپلماسی کشور اعلام کرده‌اند که این توافق تا زمانی اعتبار دارد که مکانیزم ماشه فعال نشود. نکته اینجاست که در مقطع کنونی سیاست خارجی کلان ایران نیازمند تغییر است.
ایران که به دنبال ساخت سلاح هسته‌ای نیست و از طرفی در بیانیه رسمی وزارت خارجه آمده که فعال شدن ماشه تأثیری بر برنامه‌های صلح‌آمیز هسته‌ای ندارد. از این رو ضرورتی ندارد که این موضوع بهانه‌ای در دست امریکا و اسراییل قرار گیرد و برنامه‌های هسته‌ای ایران یا امنیت کشور در معرض تهدید جدی‌تر قرار بگیرد.
این کارشناس مسائل سیاست خارجی در ادامه گفت: بیانیه اخیر شورای عالی امنیت ملی درباره تعویق همکاری‌ها با نهاد پادمانی نشان می‌دهد ایران به دنبال واکنش هیجانی نسبت به اقدام اروپا نیست. بنابراین هر واکنشی از سوی تهران باید با تحلیل دقیق هزینه و فایده همراه باشد و حداکثر واکنش قابل تصور، خروج از معاهده ان‌پی‌تی است که در شرایط فعلی به نفع کشور نیست و مسیر سیاست خارجی و امنیت ملی را مختل نمی‌کند. حتی در صورت بازگشت تحریم‌ها، مسیر دیپلماسی مسدود نمی‌شود.
اجرای چنین سیاستی نیازمند تداوم گفت‌وگو و دیپلماسی، ایجاد روابط متوازن با چین، روسیه و کشورهای غربی و استفاده از ابزار مذاکره و سازوکارهای بین‌المللی است. تصمیم‌گیری بر اساس هیجانات یا برداشت‌های نادرست از وزن سیاسی، اقتصادی و نظامی کشور می‌تواند فرصت‌های پیش رو را محدود کند و جمهوری اسلامی ایران باید با درک شرایط داخلی، منطقه‌ای و جهانی، تصمیمات خود را اتخاذ و روابط خارجی خود را بر اساس واقعیت‌ها تنظیم کند.
