رمزگشایی از آثار ایتالو کالوینو/درک جهان از راه ادبیات می گذرد
خواندن کالوینو مثل بالا رفتن از درختی است که سرشاخه‌هایش تا ژرفای کهکشان می‌رسند، او از داستان، نقشه‌ای می‌سازد برای کشف ناشناخته‌ها؛ نقشه‌ای که هر بار تغییر می‌کند، چون خواننده بخشی از آن است.
ایتالو کالوینو (۱۹۲۳–۱۹۸۵) را باید از مهم‌ترین نویسندگان قرن بیستم و چهره‌ای برجسته در ادبیات ایتالیا و جهان دانست. او نویسنده‌ای است که میان خیال و خرد، اسطوره و علم، و فلسفه و داستان پلی استوار ساخت. کالوینو توانست با قلمی شفاف و اندیشه‌ای ژرف، مرز میان واقعیت و تخیل را بازتعریف کند و سبکی تازه در روایت و اندیشه پدید آورد.
اندیشه کالوینو: خیال، فلسفه و هندسه ذهن
به گزارش ایرنا، کالوینو را نمی‌توان تنها نویسنده‌ای داستان‌گو دانست؛ او متفکری بود که از راه ادبیات به درک جهان می‌رسید. در نگاه کالوینو، تخیل نه گریز از واقعیت که ابزاری برای شناخت آن است. او می‌کوشید از میان قصه‌هایی خیال‌انگیز، نظام فکری و علمی جهان را در قالبی شاعرانه بازنمایی کند. در آثارش، ستارگان، ذرات، شهرها و زبان، همه به مثابه استعاره‌هایی از آگاهی انسان مدرن حضور دارند.
او در مجموعه گفتارهای خود با عنوان «شش یادداشت برای هزاره بعدی» پنج ویژگی برای ادبیات آینده برمی‌شمرد: سبکی، چابکی، دقت، بینش و چندگانگی. هر یک از این مفاهیم، نه فقط اصول زیبایی‌شناختی بلکه خطوط اصلی اندیشه کالوینو هستند. او می‌خواست نویسنده در جهانی پر از سنگینی، با سبکی فکر کند؛ در جهانی پر از شتاب، با دقت بنویسد؛ و در جهانی پر از پیچیدگی، نظم پنهان چیزها را کشف کند.
چگونه آثار کالوینو را بخوانیم؟
آثار کالوینو به‌رغم جذابیت، ممکن است برای خواننده ناآشنا دشوار به نظر آیند؛ زیرا ادبیات او در عین سادگی زبانی، از نظر مفهومی بسیار پیچیده است. برای ورود به جهان کالوینو، بهتر است نه با ترتیب تاریخی آثار، بلکه با مسیر علاقه و کنجکاوی شخصی آغاز کرد.
اگر به داستان‌های شاعرانه و مینیمال علاقه‌مندید، «شهرهای نادیدنی» بهترین نقطه آغاز است. اگر از بازی‌های ذهنی و ساختارهای پیچیده لذت می‌برید، «اگر شبی از شب‌های زمستان مسافری» انتخاب مناسبی است. اگر می‌خواهید با تخیل علمی و طنز فلسفی روبه‌رو شوید، «کمدی‌های کیهانی» را بخوانید و اگر به نثر داستانی ساده اما پرمعنا علاقه دارید، مجموعه «مارکو والدو» راهی دلپذیر برای آغاز است.
خواندن کالوینو نیازمند آرامش و تأمل است. جمله‌هایش دقیق و آهنگین هستند؛ ریتمی دارند که باید آن را شنید و حتی ترجمه هم آن را از میان نمی‌برد چرا که ریتم در واژه نیست در معنای واژه است.
با این حال یکی از دشواری‌های خواندن آثار کالوینو، چندلایگی آثار اوست. داستان‌هایش هم‌زمان در چند سطح پیش می‌روند: روایت، نماد و اندیشه. برای درک عمیق‌تر، می‌توان میان آثار داستانی و نظری او رفت‌وبرگشت داشت. خواندن «شش یادداشت برای هزاره بعدی» در کنار رمان‌هایش، کلیدی برای فهم ساختار فکری و زیبایی‌شناسی اوست.
گام اول؛ ورود به دنیای خیال و روزمرگی
«مارکو والدو» یا «فصل‌ها در شهر» مجموعه‌ای از داستان‌های کوتاه درباره مردی ساده‌دل است که در شهری صنعتی زندگی می‌کند و در هر حادثه روزمره، نشانه‌ای از طبیعت و خیال می‌بیند. این اثر با زبان ساده و طنزی ملایم، نخستین گام برای آشنایی با روح شاعرانه و اجتماعی کالوینو است.
«شوالیه ناموجود» و «بارون درخت‌نشین» نیز از آثار اولیه او هستند که در قالب تمثیل، موضوعاتی چون هویت، استقلال و انسان‌گرایی را بررسی می‌کنند. در این آثار، انسان همواره میان آرمان و واقعیت، آزادی و انزوا، در جست‌وجوی خویشتن است.
گام دوم؛ تجربه ذهن و روایت
در «اگر شبی از شب‌های زمستان مسافری»، کالوینو با شکستن مرز میان نویسنده، خواننده و روایت، یکی از خلاقانه‌ترین رمان‌های پسامدرن را می‌آفریند. این اثر درباره «خواندن» است، درباره خود عمل خواندن و رابطه میان متن و ذهن. برای لذت بردن از این کتاب، باید از پیش‌فرض‌های داستان‌گویی کلاسیک فاصله گرفت تا روایت مانند پازلی از تکه‌های پراکنده در ذهن شکل گیرد.
گام سوم؛ فلسفیدن در داستان
در «شهرهای نادیدنی» ، کالوینو مکالمه‌ای خیالی میان مارکوپولو و کوبلای‌خان را روایت می‌کند. مارکو شهرهایی را توصیف می‌کند که ممکن است وجود داشته باشند یا نه. این شهرها در حقیقت بازتاب ذهن انسان هستند: حافظه، اشتیاق، زمان، و مرگ. خواندن این کتاب مانند نگریستن به جهان از درون یک ذهن هندسی و هر شهر استعاره‌ای از وضعیت انسانی است.
در مقابل، «کمدی‌های کیهانی» جهان را از نقطه دید ذرات و موجودات کهکشانی روایت می‌کند. کالوینو در این مجموعه، کمدی را با علم در می‌آمیزد و با زبانی شاعرانه، مفاهیم کیهانی را به تجربه انسانی بدل می‌سازد.
گام چهارم؛ کالوینو به‌عنوان اندیشمند
برای شناخت عمیق‌تر اندیشه او، مطالعه «شش یادداشت برای هزاره بعدی» ضروری است. این مجموعه یادداشت‌ها بر پایه سخنرانی‌هایی است که کالوینو قرار بود در دانشگاه هاروارد ایراد کند، اما پیش از آن درگذشت. در این اثر، او درباره آینده ادبیات و ارزش‌هایی سخن می‌گوید که باید در دوران مدرن حفظ شوند. خواندن این کتاب پس از آثار داستانی کالوینو، درک تازه‌ای از پشتوانه فکری او به‌دست می‌دهد و نشان می‌دهد چگونه هر یک از این مفاهیم در رمان‌هایش مجسم شده است.
کالوینو و زمانه او؛ ایتالیا در آستانه مدرنیته
کالوینو در کوبا زاده شد اما در ایتالیا رشد کرد. دوران جوانی او با جنگ جهانی دوم و مقاومت ضدفاشیستی در ایتالیا هم‌زمان بود. تجربه جنگ، هرچند در آثارش مستقیم بازتاب نمی‌یابد، اما در لایه‌های زیرین اندیشه او حضور دارد: در جست‌وجوی معنا در جهانی بی‌ثبات، در پیوند میان تخیل و واقعیت.
پس از جنگ، کالوینو به حلقه نویسندگان چپ‌گرای ایتالیا پیوست و در دهه‌های بعد به یکی از چهره‌های شاخص ادبیات نو بدل شد. او از سنت نئورئالیسم فاصله گرفت و به روایت‌های استعاری و ذهنی روی آورد؛ نوعی بازآفرینی واقعیت از درون تخیل. در دوره‌ای که جهان به سوی تکنولوژی و نظریه‌های علمی می‌رفت، کالوینو تلاش کرد ادبیات را به زبانی از تفکر بدل کند که هم دقیق و هم شاعرانه باشد.
کالوینو ما را وادار می‌کند دوباره به جهان نگاه کنیم: به شهرها، اشیاء، واژه‌ها و حتی ذرات گرد و غبار. در نگاه او، هر چیز حامل نشانه‌ای است و وظیفه خواننده، دیدن این نشانه‌هاست. از همین‌رو، خواندن کالوینو نه فقط مواجهه با یک نویسنده، بلکه تمرین دیدن و اندیشیدن است.
او نویسنده‌ای است که پس از پایان هر کتاب، در ذهن ادامه می‌یابد زیرا جهان او همواره در حال گشوده شدن است و شاید به همین دلیل او همچنان یکی از زنده‌ترین صداهای ادبیات معاصر جهان به شمار می‌آید.
ایتالو کالوینو که بود؟
ایتالو کالوینو (Italo Calvino) نویسنده، روزنامه‌نگار و متفکر ایتالیایی، در ۱۵ اکتبر ۱۹۲۳ (۲۲ مهر ۱۳۰۲) در سانتیاگو دلاس وگاس، نزدیک هاوانا در کوبا به دنیا آمد. پدر و مادرش هر دو گیاه‌شناس بودند و در دانشگاه تورین ایتالیا تدریس می‌کردند. چند سال پس از تولد او، خانواده به ایتالیا بازگشتند و در منطقه لیگوریا ساکن شدند که طبیعت آن، بعدها در توصیفات شاعرانه آثار ایتالو، نقش مهمی یافت.
کالوینو در دانشگاه تورین، ابتدا ادبیات و سپس علوم کشاورزی خواند اما تحصیلاتش با آغاز جنگ جهانی دوم ناتمام ماند. او در دوران اشغال ایتالیا به جنبش مقاومت ضدفاشیستی پیوست و تجربه آن سال‌ها تأثیر عمیقی بر نخستین آثارش گذاشت. نخستین مجموعه داستانش، «مسیر تار عنکبوت‌ها» که در سال ۱۹۴۷ منتشر شد، به‌گونه‌ای واقع‌گرایانه و در عین حال تخیلی، زندگی پارتیزان‌های جوان را در دوران جنگ به تصویر می‌کشید.
در دهه ۱۹۵۰ کالوینو به عضویت حزب کمونیست درآمد اما به‌زودی از سیاست فاصله گرفت و تمرکزش را بر ادبیات و فلسفه زبان گذاشت. در همین دوران سه‌گانهٔ معروفش، «نیاکان ما» را نوشت که شامل سه رمان نمادین است: «ویسکونت دونیم‌شده»، «بارون درخت‌نشین» و «شوالیه نامرئی».
دهه ۱۹۶۰ برای کالوینو دوران تحول فکری بود. او از رئالیسم اجتماعی فاصله گرفت و به ساختارگرایی، فلسفه زبان و بازی‌های روایی گرایش پیدا کرد. در همین دوره رمان درخشان «کاخ سرنوشت های متقاطع» و سپس شاهکار متأخرش «اگر شبی از شب‌های زمستان مسافری» را نوشت؛ اثری که به یکی از متون بنیادین پست‌مدرنیسم بدل شد.
در دهه ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ کالوینو به عنوان یکی از چهره‌های مهم ادبیات مدرن ایتالیا شناخته شد. با مجلات فرهنگی همکاری می‌کرد، مقالات فلسفی و ادبی می‌نوشت و در دانشگاه‌ها درباره تخیل، ریاضیات، روایت و علم سخنرانی می‌کرد.
ایتالو کالوینو در ۱۹ سپتامبر ۱۹۸۵ (۲۸ شهریور ۱۳۶۴) در شهر سیه‌نا درگذشت، در حالی که هنوز بسیاری از پروژه‌های فکری و داستانی‌اش ناتمام مانده بود.
