«هیچ کشورسرمایه داری درحال توسعه درتاریخ، من جمله ایالات متحده آمریکا که درسال ۱۷۷۹ تورمی برابر ۲۰۰ درصد داشت، نتوانسته است که از حمله تورم بالای قیمت ها رهائی پیدا کند.»
دو نمونه از معضلات بزرگ اقتصادی که نظام جمهوری اسلامی با آن روبرو است تورم در سطح بالای قیمت ها و افت دراز مدت و پایدار ارزش پول ملی است.
این مقاله بطور اجمالی، تورم و نوسانات ارزی ایران را بعد از انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ مورد بررسی قرار میدهد، سازوکاری که بر اساس آن تحریم های اقتصادی غرب باعث افت شدید ارزش ریال میشود بیان می کند و بالاخره پیشنهاداتی برای جلوگیری تورم و ثبات ارزی کشور ارائه می نماید.
همانطوری که در نمودار ۱ دیده می شود، سطح قیمتها به خصوص در دوران بعد از جنگ تحمیلی رو به افزایش گذاشته و از سال ۱۳۷۳ با شتاب بی سابقه ای در تاریخ اخیر ایران رشد کرده است. نمودار ۲نیز، نرخ رشد شاخص قیمت های کالا ها و خدمات مصرفی را در ایران طی سالهای ۱۳۵۸-۱۳۹۱ نشان می دهد.
نمودار ۲: نرخ تورم سالیانه درایران
مطابق نمودار ۲، تورم به غیر از سالهای ۱۹۸۵ و ۱۹۹۰ که بترتیب ۴.۳۸ و ۷.۶ درصد بود، بیش از ۱۰ درصد در سال بوده است. میانگین تورم طی این دوران اندکی بیش از ۱۹ درصد در سال است.
به علاوه، نرخ شاخص قیمت ها بین سالهای ۱۹۹۰ تا ۱۹۹۵ حدود ۳.۵ برابر رشد داشته و در سال ۱۹۹۵ به ۵۰ در صد رسیده است. ولی از آن سال تا سال ۲۰۱۱ تورم بطور نسبی در مقایسه بین سالهای ۱۹۹۰ و ۱۹۹۵ مهار شده، هر چند سطح قیمت ها روند مثبت تصاعدی داشت ولی در بین سالهای ۱۹۹۵ و ۲۰۱۰ در مجموع نرخ تورم روند نزولی داشته است.
علت اصلی تورم شدید سال ۱۹۹۰-۱۹۹۵ آزاد سازی قیمت ها بود که طی دهه ۱۹۸۰ به خاطر بی ثباتی سیاسی بعد از پیروزی انقلاب در کشور و جریان جنگ تحمیلی تحت کنترل بودند.
همانطوری که نمودار ۳ نشان می دهد همزمان و متناسب با رشد بالای تورم قیمت ها، ارزش ریال نیز در مقابل دلار و سایر ارزها تنزل کرده و در این مدت بخصوص در سه ماه آخر سال ۲۰۱۲ میلادی ارزش ریال سقوط عمودی داشته است. ملاحظه اجمالی این نمودار، نوسانات ارزی بحران ارزی را که همان افت سریع و زیاد ارزش ریال است در سه دوره نشان میدهد: سالهای ۹۵-۱۹۹۳، سالهای ۲۰۰۰-۱۹۹۹ و سالهای ۲۰۱۲-۲۰۰۸.
اولین بحران ارزی در دوران بعد از انقلاب در ماه اکتبر سال ۱۹۹۳ شروع شد. بعد از یکی کردن سه نرخ رسمی مختلف ارز از طرف بانک مرکزی در ماه مارس۱۹۹۳ و با بحرانی شدن بازار ارز آزاد، قیمت ریال سقوط کرد و منجر به تغییر قیمت دلار از ۶۷ ریال به ۱۷۵۸.۶ ریال در ماه دسامبر همان سال از طرف بانک مرکزی گردید.
تجربه دوم افت شدید ارزش ریال در ایران بعد از انقلاب در طی سالهای ۱۹۹۹ و ۲۰۰۰ بود که قیمت رسمی دلار از طرف بانک مرکزی ایران از ۱۷۵۲.۳ ریال به ۲۲۶۲.۹ ریال تبدیل شد و بالاخره سقوط عمودی ریال در ماه سپتامبر ۲۰۱۲ بود که از قیمت ۱۱۶۵۰ ریال به قیمت رسمی ۲۴۵۸۵ ریال در ۲۷ دسامبر ۲۰۱۲ خاتمه پیدا کرد، هر چند که قیمت یک دلار در بازار در این روز عبارت بود از ۳۳۴۰۰ ریال.
عامل اصلی بحران ارزی در ایران در شهریور-آبان ۱۳۹۱
آمار موجود نشان میدهد که در تاریخ ۱۴ شهریور ۱۳۹۱ قیمت یک دلار آمریکا در بازار آزاد عبارت بود از ۲۱۷۲۰ ریال. این قیمت ظرف کمتر از یک ماه یعنی در تاریخ ۱۱ مهر ۱۳۹۱ به ۳۵۵۰۰ ریال افزایش پیدا کرد.
در فاصله ۱۱ مهر تا ۸ دی این سال قیمت دلار در حال نوسان بود و در تاریخ ۷ دی عبارت بود از ۳۳۴۰۰ ریال، یعنی ریال ظرف کمتر از ۴ ماه ۵۳ در صد نزول کرد. نمودار ۴ افت قیمت ریال نسبت به دلار را طی ۱۴ شهریور و ۷ مهر نشان میدهد.
با توجه به نمودار ۴ و با توجه به این واقعیت که افت شدید ارزش ریال طی مدت کوتاه تقریباً یک ماهه نمیتواند بر پایه تغییرات اساسی در متغیر های اصلی اقتصاد صورت گیرد نتیجه می گیریم که ریال مورد حمله سوداگرانه قرار دارد.
حال لازم است که عامل اصلی شروع حمله سودگرانه علیه ریال در این زمان خاص را که همان تشدید تحریم های اقتصادی غرب به رهبری آمریکا است معرفی کنیم.
در ماه جولای ۲۰۱۰ که باراک اوباما، رییس جمهور آمریکا لاحیه «تحریم های جامع، پاسخگوئی و کاهش سرمایه گذاری در ایران» را امضا نمود ارزش دلار در بازار آزاد تقریباً برابر بود با نرخ ارز دلار بانک مرکزی که حدود ۱۱۰۰۰ ریال بود. در ۱۴ دسامبر ۲۰۱۱ مجلس نمایندگان آمریکا لایحه «کاستن از تهدیدهای ایران و حقوق بشر در سوریه» را به تصویب رساند و در همین ایام یعنی از ماه دسامبر ۲۰۱۱ ارزش ریال سیر نزولی پیدا کرد و در ماه آوریل ۲۰۱۲ قیمت دلار به کمی بیشتر از ۲۰۰۰۰ ریال افزایش یافت.
در۱۰ اوت سال ۲۰۱۲ مصادف با ۲۰ مرداد ماه ۱۳۹۱، باراک اوباما لایحه «کاستن از تهدیدهای ایران و حقوق بشر در سوریه» را که مجلس نمایندگان در ۱۴ دسامبر ۲۰۱۱ بتصویب رسانده بود امضا کرد. این قانون، تحریم های جدیدی بر بخش های معدن، نفت و مالی اقتصاد ایران تحمیل نمود. همانطور که دیده شد در مدت کمتر از یک ماه بعد از در دستور کار قرار دادن این قانون، حمله علیه ریال شروع گردید و ارزش ریال تقریبأ با سقوط آزاد به ۳۵۰۰۰ ریال برای هر دلار در ماه اکتبر ۲۰۱۲ رسید و این نرخ دلار از آن تاریخ تاکنون حول و حوش این قیمت نوسان داشته است.
با این ترتیب، دیده می شود که بحران ارزی ریال رابطه مستقیم و تنگاتنگی با فشارهای مالی و اقتصادی آمریکا و غرب علیه ایران دارد. به علاوه، اثر تورم قیمت ها بر ارزش ریال را نباید نادیده گرفت. در بخش بعدی این مقاله دو عامل اصلی بحران اخیر ریال را یعنی تحریم های غرب و تورم را مورد بررسی قرار می دهیم. نخست رابطه تورم و بحران ارزی مورد بررسی قرار می گیرد و بعد سازوکاری که براساس آن قانون گذاری در آمریکا علیه ایران باعث حمله سوداگرانه علیه ریال می شود توضیح داده میشود.
