هوای خاکستری در انتظار پایتخت
هر سال بدتر از پارسال؛ این وضع کیفیت هوای تهران در دهه گذشته است که همچنان به روند خود ادامه می‌دهد و نوروز آلوده و پیش‌بینی‌ها برای هوای امسال هم آن را تأیید می‌کند. اگر چه كيفيت هواي پایتخت در سال ٩٦، ٥درصد بدتر از ۹۵ بود، اما آلوده‌ترین نوروز ۱۰سال گذشته از شدیدشدن آلودگی هوا برای امسال حکایت دارد. ساکنان پایتخت ایران در خلوت‌ترین روزهای سال خود یعنی نوروز امسال، تنها یک روز پاک داشتند که در کنار ۷ روز سالم و ۵ روز ناسالم برای گروه‌های حساس بدترین وضع ۱۰سال گذشته را پشت سر گذاشتند و پیش‌بینی‌ها هم روزهای دشواری را برای ادامه سال آنها برآورد می‌کند؛ «سالی که نکوست از بهارش پیداست».
روزهای آلوده پایتخت در سال ۹۷افزایش می‌یابد؟
به گزارش شهروند، «روزهای آلوده پایتخت در ۹۷ افزایش می‌یابد»؛ این جمله را دیروز مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران با قید «احتمالا» گفت هر چند که کارشناسان زیادی آن را قطعی می‌دانند و معتقدند روزهای آلوده نه‌تنها در پایتخت بلکه در بسیاری از کلانشهرهای ایران و در سال ۹۷ افزایش خواهد یافت. «وحید حسینی» در گفت‌و‌گوی دیروز خود با «ایسنا» گفته بود که برآیند شاخص‌های کیفیت این دهه نشان می‌دهد نوروز ۹۷ آلوده‌ترین هوا را داشت و با این مقدمه از پیش‌بیني روزهای آلوده سال هم سخن گفت. او درباره علت این آلودگی گفت: «یکی از عوامل اصلی افزایش غلظت آلاینده‌های جوی پایتخت در روزهای اخیر، ورود گرد و غبار به فضای تهران است. پدیده گرد و غبار و سامانه آلوده ناشی از آن در پایتخت پدیده غالب نوروز ۹۷ در تهران بود که همین موضوع تأثیر مستقیمی بر افزایش غلظت آلاینده‌های شهر در روزهای تعطیل داشت.» مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران عامل دیگری را هم در این آلودگی کم‌سابقه تأثیرگذار دانست و آن افزایش حجم ترافیک معابر نسبت به سال‌های گذشته بود: «علاوه بر گرد و غبار، حجم ترافیک معابر سطح شهر تهران نیز در هفته نخست سال جدید بیش از حد انتظار بود که همین امر منجر به افزایش شاخص آلایندگی هوای تهران در روزهای نخست تعطیلات نوروز شد. به همین دلیل امسال شاهد افزایش آلودگی هوا و تعداد روزهای ناسالم شهر تهران در ایام نوروز بودیم که نسبت به سال‌های گذشته چشمگیر بود.»
نوروز هر چه بود، گذشت و حالا نگرانی شهروندان از روزها و ماه‌های آینده است که حسینی در این‌باره هم خبر چندان خوشی نداشت: «ممکن است طی امسال شاهد افزایش روزهای آلوده و ناسالم هوای شهر تهران در مقایسه با سال گذشته باشیم؛ این در شرایطی است که هوای پایتخت در ۱۵روز از سال به‌طور معمول پاک است که بیشتر این روزهای پاک نیز مربوط به فروردین‌ماه هستند که متاسفانه نوروز امسال هوا اینطور نبود.» مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران اشاره کوتاهی به دلیل این آلودگی و راهکارها هم داشت: «بخش عمده پدیده گردوغبار نوروزی به‌عنوان یکی از عوامل اصلی آلودگی هوای شهر تهران منشأ داخلی دارد و راهکار اصلی مقابله با این پدیده مدیریت منابع آبی کشور با هدف مقابله با ریزگردها است.»
حسینی اما در گفت‌و‌گو با «شهروند» بخشی‌هایی از گفت‌و‌گو با «ایسنا» را غیردقیق و نادرست می‌داند و معتقد است که نمی‌توان درباره تعداد روزهای آلوده امسال سخن گفت. او در این‌باره می‌گوید: «نمی‌شود پیش‌بینی جدی انجام داد ولی می‌شود گفت که آلودگی هوای تهران با شیب بسیار اندک روبه بهبود است که البته من نام این وضع را بهبود نمی‌دانم چون مثلا با این شیب شاید ۳۰سال آینده وضع هوای تهران به شرایط مساعد برسد.» حسینی درباره دلایل آلودگی پایتخت در عید امسال هم می‌گوید: «آلودگی هوای تهران ترافیکی است و در روزهای اول هم باد جدی نوزیده است؛ یعنی آلودگی از بیرون وارد نشده و آلودگی تولیدی هم از شهر خارج نشده است. من به‌عنوان یک شهروند، ترافیک در سطح شهر را سنگین دیدم ولی باید منتظر انتشار اطلاعات دقیق ترافیکی ماند. روز پنجم هم یک طوفان سنگین در کشور وزید و درنهایت به تهران هم رسید و دو روز در سطح این شهر منجر به آلودگی شد. پس دلیل آلودگی نوروز امسال این دو مورد است.»
مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران درباره راهکار کنترل و کاهش این آلودگی هم می‌گوید: «بهمن امسال معاونت حمل‌ونقل و ترافیک شهرداری تهران یک برنامه منتشر کرد که براساس مطالعات و محاسبات پیش‌بینی می‌شود با سرمایه‌گذاری عمومی به مبلغ ٧٥٠٠٠میلیارد ریال طی٤ سال، نشر آلاینده‌های ذرات به میزان ٥٥درصد و سایر آلاینده‌های گازی به میزان ٤٥درصد کاهش یابد. این راهکار نسبتا کوتاه‌مدت است. در درازمدت هم باید کیفیت خودروها و نظارت دقیق‌تر صورت بگیرد. همه این موارد نیاز به برنامه و بودجه هنگفت دارد و اگر این بودجه‌ها تأمین شود این بحران حتما به سرانجام خواهد رسید.» حسینی معتقد است که بخش عمده آلودگی پایتخت، داخلی است و بخش دیگر هم که منشأ خارج از تهران دارد نیاز به برنامه‌های کلان کشوری دارد: «آلودگی هوای تهران دو تیپ است؛ یک منشأ آن مربوط به خود شهر است که با این پروژه‌ها حل می‌شود و بخشی هم مربوط به گردو غبار است که نسبت به آلودگی داخلی بسیار کمتر است. آلودگی آذر تا بهمن و اسفند معمولا بدون ورزش باد است و منشأ داخلی دارد و این آلودگی داخلی بسیار خطرناک‌تر است. اول باید به سمت منشأ داخلی در شهر تهران توجه کنیم و
در سطح کلان هم درباره بودجه‌های آبی هم کارهایی در حال انجام است. آلودگی از آذر تا اسفند تولید خود تهران و دلیل آن وارونگی است و باید مدیريت تهران به فکر این موضوع باشد.»
رویای بی‌سرانجامِ زمستان بدون دود ۹۶
شهرداری که این روزها در برزخ استعفا به سر می‌برد و بر واگذاری کلید ساختمان خیابان بهشت اصرار می‌ورزد، در نخستین روزهای شروع کارش در شهرداری، از آرزوی یک زمستان بدون دود برای تهران سخن گفت و امیدوار بود که ۹۶ پایتخت ایران وضع بهتری داشته باشد که البته این رویا هیچ‌گاه محقق نشد. «محمدعلی نجفی» اوایل مهر پارسال از «رایزنی جدی با وزارتخانه‌های نفت و نیرو» خبر داده و گفته بود: «بخشی از آلودگی‌ها در فصل زمستان مربوط به نیروگاه‌های اطراف تهران است. با این وزارتخانه‌ها رایزنی کرده‌ایم تا نیروگاه‌های اطراف تهران در فصل زمستان از سوخت مازوت استفاده نکنند. وزیر نفت قول داده است تا به منظور تأمین گاز برای نیروگاه‌های اطراف تهران اقدام کند و زمستان امسال با مشکلی مواجه نشویم.» او در آن روز گفته بود که «امیدواریم امسال از لحاظ کاهش آلودگی هوا وضع بهتری داشته باشیم» اما چنین نشد و براساس گزارش‌های رسمی کیفیت هوای تهران در سال ۹۶ نسبت به ۹۵، ۵درصد کاهش یافت. آن‌طور که «ليلا نظري» سخنگوي شركت كنترل كيفيت هواي تهران در نخستین روزهای امسال توضیح داد در سال ٩٦ تا روز ٢٩ اسفند، هوا ١٤روز پاك، ٢٤٢روز سالم، ١٠٠روز ناسالم براي گروه‌هاي حساس و ٨ روز ناسالم براي همه بود. او درنهایت به این جمع‌بندی رسید که هوای پایتخت در‌سال ۹۶ نسبت به‌سال ٩٥، كه ١٦ روز پاك، ٢٦٠ روز سالم، ٨٠ روز ناسالم براي گروه‌هاي حساس و ٩ روز ناسالم براي همه داشته، افت داشته و ٥درصد بدتر شد. حالا اما به نظر می‌آید روزهای سخت‌تری در انتظار تهران و کلانشهرهای ایران است.
این همه اخبار بد برای محیط‌زیست ایران از کجا منشأ می‌گیرد و مسئولان چه راهکاری برای این شرایط مدنظر دارند؟ معاون محیط‌زیست انسانی سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران که مدیریت دفتر برنامه‌ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه را هم برعهده دارد، توضیحات مفصلی در این زمینه دارد و معتقد است که در دو دهه گذشته بارها طبیعت به ایرانیان و مسئولان تلنگر وارد کرد اما کاری اثربخشی صورت نگرفت و حالا همه محکوم به شتاب در فعالیت برای مقابله برای وضع کنونی‌اند. «مسعود تجریشی» در پاسخ به این پرسش که چرا نوروز امسال تا این اندازه آلوده بود، می‌گوید: «شاخص آلودگی هوا از چند عامل تشکیل شده است که این شاخص‌ها الان تغییر کرده و الان کیفیت خودروها به سمتی رفته که مثلا مونواکسید کربن چندان تأثیری ندارد اگرچه ۱۰سال پیش تأثیرگذار بود. در گذشته پارامتر ذرات معلق کمتر از ۱۰ میکرون تأثیرگذار بود ولی آرام آرام این وضع تشدید شد. اتفاقی که افتاده این است که با توجه به پیشرفت تکنولوژی در دنیا، ذرات ثانویه‌ای در اتمسفر شکل می‌گیرد که می‌تواند به دلیل سوخت گوگرد باشد که در هوا منتشر می‌شود. ما در ۶ ماهه دوم سال در تهران و شهرهایی که تالاب‌های خشک اطراف آن است از ذراتی حرف می‌زنیم که اندازه آن از ۲ونیم میکرون کمتر است. اما در ۶ ماهه دوم سخن از ذرات ۱۰ میکرونی است.» او درباره کاهش بارندگی در زمستان و پاییز پارسال و پیش‌بینی برای ادامه این روند در‌سال جدید هم می‌گوید: «از سال ۸۱ خشکسالی‌های ما تواتر بیشتری داشته است. از اردیبهشت، خرداد تا حدود شهریور، ذرات ۱۰میکرونی باعث ناسالمی هوا می‌شود. امسال با توجه به کاهش بارش‌ها و تداوم خشکی‌ها این زمان کمی تغییر کرده است. بارش‌های زمستان و پاییزه که معمولا ۴۰درصد بارش‌های ما را تشکیل می‌دهد پارسال رخ نداد و پیش‌بینی آبی‌سال ۹٧ -۹٦ که الان شش‌ماه از آن گذشته است، ۵۰درصد نسبت به دوره طولانی‌مدت، کاهش بارندگی داشتیم. پارسال هم رطوبت زمستانه نداشتیم و هم بهار امسال بارش خوب اتفاق نیفتاد، زمین‌ها خشک است و مثلا دمای قم در ابتدای‌سال به ۳۲درجه یا تهران به ۲۴درجه رسیده بود که تقریبا بی‌سابقه است. این وضع منجر به ایجاد باد می‌شود و چون دور و بر شهرها معمولا تالاب‌های خشک‌شده داریم ذرات به سمت شهرها حرکت می‌کنند. پس دلیل هوای تهران در عید امسال به همین ذرات برمی‌گردد که بخش زیادی از آن مربوط به داخل کشور است.» اگرچه مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران یکی از دلایل آلودگی کم‌سابقه فروردین امسال در پایتخت را افزایش حجم ترافیک معابر می‌داند اما معاون محیط‌زیست انسانی سازمان حفاظت محیط‌زیست این عامل را چندان تأثیرگذار نمی‌داند و می‌گوید: «تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد که حجم ترافیک معابر سطح شهر تهران در هفته نخست‌سال جدید آن‌قدر تأثیرگذار نبوده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد منشأ این آلودگی گردوغبار ناشی از خشک‌شدن تالاب‌ها است که البته سازمان زمین‌شناسی، کانون‌های گردوغبار را شناسایی کرده است. این کانون‌ها یکی دو‌سال است که شناسایی شده و البته تازه شکل گرفته است.»
کفه‌های نابرابر ترازوی اقدامات در مقابل بحران‌ها
تجریشی معتقد است که اقدامات انجام‌شده در دو دهه گذشته به نسبت رشد بحران‌های زیست‌محیطی ناچیز بوده است و شرایط کنونی محصول عملکرد این دو دهه است: «در سال‌های اخیر هوا گرم‌تر و بارش‌ها کمتر شده و آب در بالادست صرف کشاورزی شده است و همه این موارد باعث شده که از حدود سه‌سال پیش این موضوع موردتوجه دستگاه‌های دولتی قرار گیرد و الان منابع مالی در اختیار استان‌ها قرار گرفته است. ما الان ۷ استان با وضع بحرانی داریم؛ مثل خوزستان، قم، سیستان‌وبلوچستان. علاوه‌براین از‌سال گذشته اقدامات انجام و برای کرج، تهران و قزوین، منابع مالی درنظرگرفته شده تا بتوان متناسب با علت به سمت اقدامات اجرایی برویم. باید برای منشأ این گردوغبارها چاره‌اندیشی کرد که مثلا مالچ‌پاشی یا بوته‌کاری شود و... امسال سال خشکی داشتیم و متاسفانه وسعت این وضع و کارهایی که انجام می‌شود دو کفه نامتوازن ترازو است.» به‌طور متوسط سالانه یک‌میلیون خودروی جدید به جاده‌های ایران افزوده می‌شود و تعداد زیادی از آنها هم به تهران افزوده می‌شوند و همین عامل هم در افزایش آلودگی‌های تهران تأثیرگذار است؛ تجریشی با اشاره به این موضوع توضیح می‌گوید: «تقریبا در این‌سال‌ها به‌طور متوسط یک‌میلیون خودرو شماره‌گذاری کردیم. یک‌سال به سن خودروهای عمومی افزوده و تعداد خودروها هم بیشتر شده است. اتوبوس‌های ما تقریبا ۸سال است که تغییر عمده‌ای به لحاظ نوسازی نداشتند و همه این موارد در افزایش آلودگی‌ها تأثیرگذار است.»
با این توضیحات، چه راهکاری در کوتاه‌مدت برای شرایط کنونی پایتخت و کلانشهرهای ایران وجود دارد؟ معاون محیط‌زیست انسانی سازمان حفاظت محیط‌زیست دراین‌باره می‌گوید: «اقداماتی مانند شناسایی کانون‌ها برای احیای تالاب‌ها و کاشت درختان برای مناطق خشک شروع شده و به لحاظ وسعت برای سال ۹۷ با این ۱۵۰میلیون دلار می‌توان آرام آرام میزان گردوغبار را کاهش داد. به لحاظ سوخت وزارت نفت قول داده تا پایان شهریور ۹۷ تمام کلان‌شهرها سوخت استاندار یورو۴ استفاده کنند. مثلا در ارومیه از سوخت یورو ۲ استفاده می‌شود و دیدیم که امسال سال آلوده‌ای داشت. ما هنوز کامیون‌هایی داریم که از جنگ جهانی دوم در سطح شهرها، جابه‌جایی کالاها را انجام می‌دهند چون نمی‌توانند در سطح جاده‌های بین‌شهری حرکت کنند. الان به وعده رئیس‌جمهوری مبنی بر نوسازی این نوگان، امیدواریم که بتوانیم مسیرهای پرتردد کشور را شناسایی کنیم و در این مسیرها، گازوییل‌های استاندارد باشد که باعث ایجاد ذرات ریزpm ٢,٥ نشود.» تجریشی می‌گوید که تلنگرهای طبیعت در دو دهه گذشته را نادیده گرفتیم و اکنون کار سختی برای جبران این وضع پیش‌روی مسئولان و مردم ایران است: «از سال‌های
گذشته، طبیعت تلنگر‌هایی به ما می‌زد که تالاب‌ها درحال خشک‌شدن است و بارش کم شده و ... اما متاسفانه ما در تله‌ای افتادیم و هنگام کمبود بارش، برداشت ما از آب‌های زیرزمینی وحشتناک افزایش یافت. این تلنگرهای دو دهه اخیر طبیعت را نادیده گرفتیم، حق طبیعت را گرفتیم و مصرف را افزایش دادیم و الان مشکل بسیار جدی‌تر شده است. الان ما تقریبا تمام ظرفیت مالچ‌پاشی وزارت نفت را استفاده می‌کنیم ولی با این وجود عقب هستیم ولی با توجه به دو دهه گذشته باید خود را تطبیق می‌دادیم ولی دست‌اندازی را در طبیعت افزایش دادیم. این کار را باید از سال‌های قبل شروع می‌کردیم نشد ولی می‌شود گفت پولی که‌سال قبل ۱۰۰میلیون دلار بود و امسال ۱۵۰ میلیون دلار است و کار مهم این دو‌سال بود.»
