چرا طرح جدید محمد جواد ظریف اهمیت ویژه‌ای دارد؟

«مناره» یا همان «فانوس دریایی» ابتکار عملی تازه در زمینه انرژی هسته‌ای است که جهان را با رویکردی نو روبه‌رو می‌کند. در این راهکار که محمدجواد ظریف، دیپلمات ایران، در یادداشت روز پنجشنبه ۹ مرداد ۱۴۰۴ خود، در روزنامه گاردین ارائه داد، بن‌بست هسته‌ای پیش آمده در خاورمیانه برای همیشه گشایش می‌یابد و منطقه و جهان را از جنگی بی‌پایان رهایی می‌بخشد.

به گزارش «اعتماد»، طرح نوین هسته‌ای مطرح شده در گاردین که کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا را در برمی‌گیرد، بر پایه استفاده صلح‌آمیز از دانش انرژی هسته‌ای بنیاد نهاده شده است. این طرح با عنوان «شبکه پژوهش و پیشرفت هسته‌ای خاورمیانه» یا مناره یادآورد «چراغ راهی» است که به ابتکار نخستین نیروی دریایی و دریانوردان جهان، یعنی ایران، نخست در جزیره دریایی باستانی هنگام و سپس در مسیرهای جهانی کشتیرانی آن روزگار نهاده شد تا ناخدایان کشتی‌ها را از درافتادن در تلاطم دریاها نجات بخشیده و به ساحل آرامش رهنمون شود.

مناره هرگونه توسعه یا استقرار سلاح‌های هسته‌ای را با تعهد به راستی‌آزمایی متقابل رد می‌کند، اما در مقابل به کشورهای عضو کمک می‌کند تا از دانش فناوری هسته‌ای صلح‌آمیز برخوردار باشند. این همکاری هسته‌ای منطقه‌ای، با نظارت‌های قوی و متقابل، عدم اشاعه سلاح‌های هسته‌ای را تقویت می‌کند و امنیت انرژی را افزایش می‌دهد.

در مناره، به موضوع هسته‌ای فقط از دیدگاه خطر و تهدید نگریسته نمی‌شود، بلکه جنبه‌های حیاتی، تنوع انرژی، امنیت غذایی، تامین آب و جنبه‌های محیط‌زیستی آن برای رشد و توسعه کشورهای عضو مورد توجه قرار می‌گیرد. مناره، پژوهش، آموزش و توسعه در میان کشورهای عضو را هماهنگ خواهد کرد؛ از پروژه‌های مشترک در حوزه‌هایی مانند غنی‌سازی اورانیوم، مدیریت پسماند، همجوشی هسته‌ای و پزشکی حمایت می‌کند.

اعضا، تاسیسات و تخصص‌های خود را به اشتراک می‌گذارند و از طریق هیات نظارتی مشترک، شفافیت را تضمین می‌کنند. سهم کشورها متناسب با توان آنها خواهد بود، اما همه اعضا از مزایا برخوردار می‌شوند. نظارت بر فعالیت‌ها توسط هیات حکام متشکل از نمایندگان ملی کشورها انجام می‌شود و ناظران بین‌المللی از سوی سازمان ملل، شورای امنیت و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی دعوت خواهند شد. مهم‌تر از همه «مناره» شامل تضمین‌های متقابل قوی برای جلوگیری از انحراف مواد به سمت استفاده‌های نظامی خواهد  بود.

مناره طرحی مانند اوپک

در دهه سی خورشیدی یا پنجاه میلادی، نفت نیز سرگذشتی مانند انرژی هسته‌ای در این زمان داشت. نفت آن زمان تنها و یگانه انرژی و پیشران صنعت و زندگی در جهان بود. این ماده سحرانگیز حیات اگرچه منابع و میادینش در کشورهای جهان سوم و بیشتر خاورمیانه بود، اما تولید و ترابری آن در انحصار هفت شرکت نفتی غربی معروف به «هفت خواهران» قرار داشت.

پس از پایان جنگ جهانی دوم، از سال‌های ۱۹۴۹ به بعد، شرکت‌های انحصار نفتی سعی در کنترل هر چه بیشتر قیمت‌ها داشتند. به‌طوری که در ۱۹۵۹ دو بار به کاهش قیمت نفت در سطح ۲ دلار در بشکه اقدام کردند. این کار خشم انباشته ‌شده کشورهای تولیدکننده نفت را برانگیخت.  نشستی در قاهره عبدالناصر برای پیگیری موضوع بین کشورهای تولیدکننده نفت تشکیل شد. این نشست هر چند نتیجه روشنی نداشت، اما موجب آشنایی آلفرد پرز آلفونسو، وزیر نفت ونزوئلا با عبدالله الطریقی، وزیر نفت عربستان شد. آلفونسو که با کارکرد «کمیسیون راه‌آهن تگزاس» که آن زمان مسوول نظارت و کنترل تولید نفت امریکا بود، آشنایی داشت، به وزیر نفت عربستان و ایران پیشنهاد تشکیل یک سازمان مدیریت بر نفت را داد.

سازمانی که چند ماه بعد در ۱۰ تا ۱۴ سپتامبر ۱۹۶۰ با حضور ایران، عراق، کویت، عربستان و ونزوئلا در بغداد تاسیس شد و دبیرکلی آن به مدت سه سال در اختیار ایران بود. دفتر مرکزی این نهاد تازه تاسیس در کشوری بی‌طرف، ژنو سوییس و سپس در وین اتریش قرار داده شد. سازمانی که توانست در مدت ۶۵ سال جهان را از برپایی جنگ جهانی دیگر نجات بخشد و امنیت جهانی انرژی نفت ‌پایه را برای همه ملت‌ها و کشورها تضمین کند. تا پیش از تاسیس اوپک، دو جنگ‌ جهانی در کنار علت‌ها و ریشه‌های دیگر، در رقابت برای تسلط بر بازار نفت، جهان را در کام‌ خود کشیده بود. اوپک به جهان و انرژی مصونیت و امنیت پایدار و همیشگی بخشید.

رقابت در دانش هسته‌ای مانند نفت

اکنون و در زمان حاضر نیز رقابت در دانش انرژی هسته‌ای مانند رقابت در بازار نفت در نیمه‌های قرن بیستم است. در آن روزگار شرکت‌های بزرگ نفتی نمی‌خواستند و نمی‌گذاشتند کشورهای تولیدکننده نفت از مواهب آن برخوردار  باشند.