از نقش کلیدی تا ناظر بی‌نقش؛ سقوط دیپلماتیک اروپا
بازی جدید ایران و اروپا در سایه تهدید تحریم‌های شورای امنیت
مذاکرات هسته‌ای اخیر ایران و سه کشور اروپایی در استانبول پس از حمله اسرائیل و آمریکا، با هدف بررسی آینده برجام و جلوگیری از بازگشت تحریم‌های سازمان ملل برگزار شد. در حالی‌که اروپا نقش خود را در پرونده ایران از دست داده و مذاکرات اصلی به آمریکا و عمان منتقل شده، ایران با ارسال سیگنال‌های متناقض، سعی در خرید زمان و سنجش تحولات برای اتخاذ تصمیم نهایی دارد.
فرارو– احمد محمد، فال تحلیلگر ارشد مسائل خاورمیانه در الجزیره نت
به گزارش فرارو به نقل از الجزیره نت، ایران و سه کشور اروپایی (بریتانیا، فرانسه و آلمان) هفته گذشته در کنسولگری ایران در استانبول، دور جدیدی از مذاکرات هسته‌ای را پشت درهای بسته آغاز کردند؛ مذاکراتی که نخستین رایزنی‌ها بر سر پرونده هسته‌ای ایران پس از حمله مشترک اسرائیل و آمریکا به ایران در ماه ژوئن به شمار می‌رود.
این گفت‌وگوها در حالی برگزار شد که نقش اروپا تحت تأثیر سیاست‌های دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا، بیش از پیش تضعیف شده و ترامپ تلاش دارد بی‌واسطه و بدون دخالت اروپایی‌ها با تهران پای میز مذاکره بنشیند. حال این پرسش پیش روی ناظران قرار گرفته است: مذاکرات استانبول چه جایگاهی در معادلات جاری دارد؟ آیا اروپا با برگزاری این نشست، تلاش می کند ابتکار عمل در پرونده هسته‌ای ایران را بار دیگر به دست بگیرد؟
مذاکرات استانبول در سکوت؛ بازی جدید ایران و اروپا برای خرید زمان
طرف‌های حاضر در مذاکرات استانبول تاکنون در قبال نتایج این دور از گفت‌وگوها میان هیأت‌های ایران و کشورهای اروپایی سکوت اختیار کرده‌اند. به گزارش خبرگزاری آناتولی، این مذاکرات که پشت درهای بسته و به دور از چشم رسانه‌ها برگزار شد، بیش از سه ساعت به طول انجامید. در این نشست، مجید تخت روانچی و کاظم غریب‌آبادی به عنوان معاونان وزیر امور خارجه، سرپرستی هیأت ایرانی را برعهده داشتند.
در گزارشی که وب‌سایت رادیو دویچه‌وله آلمان درباره مذاکرات هسته‌ای اخیر میان ایران و اروپا منتشر کرده، «کیرستن نیب»، تحلیلگر سیاست‌های اروپایی، بر وجود پرسش‌های کلیدی تأکید می‌کند که پاسخ به آن‌ها می‌تواند اهمیت و کارآمدی هرگونه روند مذاکره در خصوص پرونده هسته‌ای ایران را مشخص کند.
به باور نیب، این پرسش‌ها عمدتاً حول محور وضعیت فنی برنامه هسته‌ای ایران پس از حملات اسرائیل و آمریکا به تأسیسات هسته‌ای این کشور می‌چرخد؛ اینکه ایران تا چه حد توانایی ادامه برنامه هسته‌ای خود را دارد، سوالی است که بی‌پاسخ مانده است. او تأکید می‌کند اطلاعات محدودی که تاکنون در دست است، ادعاهای دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا مبنی بر «نابودی کامل» برنامه هسته‌ای ایران را تأیید نمی‌کند.
در ادامه این گزارش، حمیدرضا عزیزی، کارشناس مسائل ایران در مؤسسه آلمانی امور بین‌الملل و امنیت تاکید می کند: با توجه به شواهد موجود، به نظر می‌رسد این احتمال وجود داشته باشد که ایران قادر باشد در کوتاه‌مدت و میان‌مدت، بخش‌هایی از برنامه غنی‌سازی هسته‌ای خود را مجدداً از سر بگیرد.
حمیدرضا عزیزی بر این باور است که ایران همچنان مقادیر قابل توجهی اورانیوم با غنای بالا در اختیار دارد که طی سال‌های اخیر ذخیره کرده و حملات اخیر نیز نتوانسته به طور کامل توانایی ایران در غنی‌سازی اورانیوم را از میان بردارد. عزیزی با اشاره به نبود نشانه‌ای دال بر آغاز مجدد برنامه هسته‌ای از سوی ایران، تأکید می‌کند که چنین اقدامی، اگر قرار باشد صورت گیرد، بیش از آنکه یک موضوع فنی باشد، به تصمیمات سیاسی و ملاحظات نظامی و امنیتی بستگی خواهد داشت.
در نقطه مقابل، مایکل برزوسکا، کارشناس علوم سیاسی در مؤسسه تحقیقات صلح و سیاست‌های امنیتی دانشگاه هامبورگ، معتقد است که ادامه غنی‌سازی اورانیوم در سطحی که بتواند به تولید سلاح هسته‌ای منجر شود، برای ایران از نظر فنی دشوار شده است. برزوسکا که اظهاراتش در سایت دویچه‌وله بازتاب یافته، تأکید دارد که سانتریفیوژهای مورد نیاز برای غنی‌سازی، در جریان حملات اخیر، به‌گونه‌ای آسیب دیده‌اند که دیگر قابل استفاده نیستند. با این وجود، او تاکید می‌کند: «امکان وجود سانتریفیوژهای مخفی در مکان‌های دیگر را نمی‌توان به طور کامل رد کرد، اما در حال حاضر هیچ اطلاعات مشخصی در این باره در دست نیست.»
ضرب‌الاجل اوت؛ آخرین فرصت ایران برای جلوگیری از بازگشت تحریم‌های شورای امنیت
پیش از آغاز مذاکرات استانبول، وب‌سایت آمریکایی «اکسیوس» در گزارشی اعلام کرد مارکو روبیو، وزیر خارجه ایالات متحده، در میانه ماه ژوئیه با همتایان خود از آلمان، فرانسه و بریتانیا تماس گرفته و با آن‌ها بر سر تعیین مهلت نهایی برای دستیابی ایران به توافق هسته‌ای به تفاهم رسیده است. بر اساس این گزارش، ضرب‌الاجل تعیین‌شده تا پایان ماه اوت آینده ادامه خواهد داشت و در صورتی که تا آن زمان توافقی حاصل نشود، شرکای اروپایی قصد دارند تحریم‌های پیشین سازمان ملل علیه ایران را به‌طور خودکار دوباره فعال کنند.
مایکل برزوسکا، تحلیلگر مسائل امنیتی معتقد است احتمال قابل توجهی وجود دارد که رهبران ایران در راهبرد فعلی خود تجدیدنظر کند. به گفته عزیزی، مقام‌های ارشد ایرانی از جمله رئیس‌جمهور و وزیر خارجه همچنان بر باز بودن مسیر گفت‌وگوهای دیپلماتیک تأکید دارند. اما او نشانه‌ای از آمادگی تهران برای انعطاف در دیگر حوزه‌های مورد اختلاف نظیر غنی‌سازی اورانیوم در داخل کشور یا حمایت از بازیگران غیردولتی منطقه‌ای مشاهده نمی‌کند. این کارشناس امور ایران در مؤسسه آلمانی در جمع‌بندی ارزیابی خود می‌گوید: به نظر می‌رسد مقامات ایران با خرید زمان و پرهیز از هرگونه تشدید تنش، ابتدا بسنجند چگونه می‌توانند با چالش‌های موجود مقابله کنند.
پایان نقش‌آفرینی اروپا؛ از رهبری مذاکرات هسته‌ای تا حاشیه‌نشینی در برابر آمریکا
تروئیکای اروپا متشکل از فرانسه، بریتانیا و آلمان نخستین گروهی بود که در سال ۲۰۰۳ مذاکرات با ایران درباره برنامه هسته‌ای این کشور را کلید زد و در ادامه نیز به عنوان یکی از بازیگران اصلی در حصول توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ نقش‌آفرینی کرد. اروپایی‌ها همواره تلاش کرده اند در مواجهه با پرونده هسته‌ای ایران، مسیری متفاوت از آمریکا را دنبال کنند؛ رویکردی که کمتر از سیاست‌های واشنگتن که همواره زیر سایه نگرانی‌های اسرائیل تندروتر و خصمانه‌تر نسبت به تهران بوده رنگ و بوی تقابل به خود گرفته است.
در حالی که تروئیکای اروپایی، توافق هسته‌ای پیشین را دستاوردی مهم و نقطه عطفی در مسیر جلوگیری از گسترش تسلیحات هسته‌ای و همچنین حفظ مناسبات اقتصادی و سیاسی با ایران قلمداد می‌کرد، ایالات متحده به سرعت از این توافق خارج شد و بار دیگر پرونده هسته‌ای ایران را به نقطه شروع بازگرداند. در پی خروج آمریکا، ایران نیز روند غنی‌سازی اورانیوم را شتاب بخشید و دسترسی بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به تأسیسات هسته‌ای خود را محدود کرد؛ اقدامی که تهران آن را واکنشی به عدم پایبندی طرف‌های غربی به تعهدات‌شان عنوان کرد. تلاش‌های دیپلماتیک اروپا برای بازگرداندن ایالات متحده به توافق، به‌ویژه در دوره ریاست‌جمهوری جو بایدن، ادامه یافت اما در نهایت نتیجه‌ای در بر نداشت و امیدها به احیای توافق نقش بر آب شد.
روابط دوجانبه ایران و کشورهای اروپایی در سایه اتهامات متقابل نقض توافق هسته‌ای، به تدریج رو به تیرگی گذاشت. ایران کشورهای اروپایی را به تداوم تحریم‌های «غیرموجه» متهم کرد؛ در مقابل، اروپایی‌ها نیز شتاب ایران در روند غنی‌سازی اورانیوم را مصداق نقض تعهدات پیشین می‌دانند. با آغاز جنگ روسیه و اوکراین، سطح تنش میان تهران و پایتخت‌های اروپایی بیش از پیش افزایش یافت و کشورهای اروپایی، ایران را به ارسال کمک‌های نظامی و پهپادی به روسیه متهم کردند؛ موضوعی که بیش از پیش بر مناسبات میان دو طرف سایه انداخت.
بر اساس پژوهشی که مرکز اروپایی مطالعات مقابله با تروریسم در نهم ژوئن منتشر کرده، تروئیکای اروپایی در نوامبر ۲۰۲۴ به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی فشار آوردند تا گزارشی جامع و دقیق درباره فعالیت‌های هسته‌ای ایران تهیه کند؛ اقدامی که هدف آن فراهم کردن بستر حقوقی و سیاسی برای بازگشت تحریم‌های سازمان ملل علیه تهران بود.
در همین ارتباط، رافائل گروسی، مدیرکل آژانس، با صدور بیانیه‌ای اعلام کرد ایران اورانیوم را تا سطح خلوص ۶۰ درصد غنی‌سازی می‌کند؛ رقمی که به آستانه ۹۰ درصد مورد نیاز برای تولید سلاح هسته‌ای بسیار نزدیک است. گروسی حتی در مصاحبه‌ای با روزنامه لوموند تأکید کرد که ایران «فاصله چندانی» تا دستیابی به بمب اتم ندارد.
از نقش کلیدی تا ناظر بی‌نقش؛ سقوط دیپلماتیک اروپا در پرونده ایران
با این حال، اروپا ناگهان خود را بیرون از عرصه اصلی پرونده هسته‌ای ایران یافت؛ چراکه دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، در آوریل گذشته از آغاز مذاکرات مستقیم با ایران برای دستیابی به توافقی تازه پیرامون برنامه هسته‌ای این کشور خبر داد. هدف اصلی این مذاکرات، جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای عنوان شده؛ موضوعی که از دید واشنگتن تهدیدی جدی برای ایالات متحده و متحدانش در خاورمیانه به‌ویژه اسرائیل به شمار می‌رود.
حتی زمانی که برای میزبانی مذاکرات هسته‌ای، یک شهر اروپایی انتخاب شد، ترامپ، رم، پایتخت ایتالیا که توسط یک زن راست‌گرای نزدیک به او اداره می‌شود را برگزید. وب‌سایت «انرژی نیوز» در گزارشی با عنوان «اروپایی‌ها از مذاکرات هسته‌ای میان ایران و ایالات متحده کنار گذاشته شده‌اند» می‌نویسد: کشورهای اروپایی که تا دیروز نقشی محوری در توافق ۲۰۱۵ ایفا می‌کردند، اکنون با آغاز گفت‌وگوهای مستقیم واشنگتن و تهران، به حاشیه رانده شده‌اند؛ تغییری که می‌تواند معادلات دیپلماتیک در پرونده هسته‌ای ایران را دگرگون سازد.
بر اساس این گزارش، مذاکرات مربوط به برنامه هسته‌ای ایران در ۱۲ آوریل گذشته وارد مرحله‌ای تازه شد؛ زمانی که ایران و آمریکا با میانجیگری سلطنت عمان گفت‌وگوهای مستقیمی را آغاز کردند. گزارش «انرژی نیوز» تأکید می‌کند که پس از خروج آمریکا از توافق هسته‌ای در سال ۲۰۱۸، نفوذ کشورهای اروپایی در این پرونده پیوسته رو به افول گذاشته است و فرانسه، بریتانیا و آلمان، که زمانی نقش کلیدی در مذاکرات ایفا می‌کردند، اکنون به ناظران صرف و بی‌نقش در روند گفت‌وگوها تبدیل شده‌اند. در حالی که مذاکرات واقعی این روزها میان تهران و واشنگتن و با وساطت عمان در جریان بود، کشورهای اروپایی بیش از هر زمان دیگری خود را بیرون از دایره تصمیم‌سازی می دیدند.
در گزارشی با عنوان «توافق هسته‌ای ایران: چرا اروپایی‌ها در مذاکرات غایب‌اند؟»، مای لو درو، خبرنگار خبرگزاری فرانسه، به نقل از دیپلمات‌های اروپایی می‌نویسد: ایالات متحده مذاکرات محرمانه هسته‌ای با ایران در عمان را تا پیش از اعلام رسمی دونالد ترامپ در دوم آوریل ۲۰۲۵، با کشورهای اروپایی در میان نگذاشته بود. این در حالی است که اروپا همچنان ابزار فشار قابل توجهی مانند احتمال بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل علیه تهران را در اختیار دارد و می‌تواند از آن به عنوان اهرمی در تحولات آینده پرونده هسته‌ای ایران بهره گیرد.
شکاف در اروپا، تحقیر ترامپ؛ چرا بروکسل در قبال ایران ناتوان است؟
حاشیه‌نشینی اروپا در مذاکرات هسته‌ای با ایران، در واقع تنها یکی از مجموعه چالش‌های عمده‌ای است که اتحادیه اروپا در دوره دوم ریاست‌جمهوری ترامپ با آن مواجه شده است؛ چالش‌هایی که هم در حوزه نظامی و امنیتی به‌ویژه در ارتباط با ناتو و بحران اوکراین و هم در عرصه اقتصادی، با توجه به اعمال تعرفه‌های سنگین گمرکی از سوی ترامپ علیه کشورهای اروپایی، ابعاد گسترده‌تری یافته‌اند.
به باور ناظران، به حاشیه رانده شدن اروپا در پرونده هسته‌ای ایران علل متعددی دارد که برخی به سیاست‌های ایالات متحده بازمی‌گردد و برخی دیگر ناشی از ناتوانی خود اروپا در تثبیت موقعیتش است. بر پایه گزارش‌ها و مطالعات موجود، می‌توان به شماری از این دلایل اشاره کرد:
الف - استراتژی رئیس‌جمهور آمریکا بر مبنای تصمیم‌گیری سریع و مستقیم استوار است؛ او اهمیت چندانی به حضور بازیگران متعدد در مذاکرات نمی‌دهد و ترجیح می‌دهد گفت‌وگوهای دوجانبه‌ای را پیش ببرد که امکان تحمیل دستورکار و شروط خود را داشته باشد.
ب - بی‌اعتمادی ایران به اروپا؛ پس از خروج آمریکا از توافق هسته‌ای در سال ۲۰۱۸ و بازگشت تحریم‌های سنگین، ایران از اروپا خواست تا با حفظ تبادلات تجاری به کمکش بیاید، اما شرکت‌های اروپایی به سرعت از بازار ایران خارج شدند؛ اتفاقی که به وخامت اوضاع اقتصادی ایران دامن زد و اعتبار اروپایی‌ها نزد تهران را تضعیف کرد.
ج - شکاف‌های درون اتحادیه اروپا؛ فقدان موضع واحد درباره ایران و اختلاف اولویت‌ها میان اعضا، کارآمدی اروپا را به عنوان یک بازیگر مذاکره‌کننده کاهش داده است.
د - خصومت و نگاه تحقیرآمیز ترامپ به اروپایی‌ها.
مایکل برزوسکا بر این باور است که آغاز مجدد مذاکرات میان ایران و اروپا، که جمعه گذشته با نشست استانبول کلید خورد، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. به گفته او، اگرچه تحریم‌هایی که در نهایت از سوی آمریکا وضع می‌شود برای ایران تاثیرگذاری بیشتری دارد، اما فعال شدن سازوکار «اسنپ‌بک» می‌تواند همه کشورهای جهان را به اعمال تحریم‌های اقتصادی علیه تهران ملزم کند.
این کارشناس علوم سیاسی در مؤسسه تحقیقات صلح و سیاست‌های امنیتی دانشگاه هامبورگ معتقد است به همین دلیل ایران تلاش خواهد کرد از بازگشت اروپا به اجرای این سازوکار جلوگیری کند. همزمان، حمیدرضا عزیزی، کارشناس مسائل ایران، پیش‌بینی می‌کند که تهران و تروئیکای اروپایی احتمالاً بر سر تمدید ضرب‌الاجل مربوط به فعال‌سازی اسنپ‌بک به توافق برسند؛ اقدامی که می‌تواند فرصت بیشتری برای دستیابی به راه‌حلی دیپلماتیک فراهم سازد.
