پیامدهای ترانزیتی و امنیتی توافق آذربایجان و ارمنستان
در حال بایکوت کردن ایران هستند؛ در کریدور زنگزور فرصت‌سوزی شد
«در حال بایکوت کردن ما هستند. بحث بر سر این است که ما باید با نگرش آینده‌نگری منطقه‌ای، با تعریف زمینه‌های همکاری با کشورهای دیگر و منافع مشترک، قدرت بازیگری را افزایش می‌دادیم. اما این‌ها را در فرصت‌سوزی از دست دادیم.»
امضای سند مشترک میان ارمنستان و آذربایجان با وساطت دونالد ترامپ در کاخ سفید، شرایط موضوع مهم دالان زنگزور را تا حدی دچار تغییرات کرد. اگرچه هنوز قراردادی به امضا نرسیده اما باکو و ایروان به توافق صلح رسیدند که می‌تواند چارچوبی برای ترتیبات آینده منطقه قفقاز جنوبی باشد.
به گزارش هم‌میهن، براساس این توافق که به امضای نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان و دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده آمریکا رسید، مسیر مواصلاتی میان سرزمین اصلی آذربایجان با منطقه نخجوان، ترکیه و اروپا با نام مسیر ترامپ برای صلح و شکوفایی بین‌المللی (TRIPP) ایجاد خواهد شد. مسیری متشکل از چند محور که به مدت ۹۹ سال اداره آن با ایالات متحده آمریکاست. موضوع زنگزور برای ایران بسیار بااهمیت است.
چراکه می‌تواند تبعات امنیتی و اقتصادی برای کشور داشته باشد. با این همه اما دو موضع متضاد از سوی مقامات و دستگاه‌های کشورمان در روزی که گذشت، مشاهده کردیم. نکته جالب آن که وزارت خارجه روسیه هم موضع نرمی نسبت به این توافق نشان داد.
دو موضع متفاوت از ایران
وزارت امور خارجه کشورمان، روز گذشته در بیانیه‌ای اعلام کرد: «جمهوری اسلامی ایران با دقت روندهای جاری در منطقه قفقاز جنوبی را دنبال می‌کند و با هر دو کشور همسایه، جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان، در خصوص این تحولات در ارتباط است. بدون تردید صلح و ثبات در منطقه قفقاز به نفع همه کشورهای منطقه است. جمهوری اسلامی ایران با استقبال از نهایی‌شدن متن توافق صلح توسط دو کشور، این تحول را گامی مهم در تحقق صلح پایدار در منطقه ارزیابی می‌کند.
در عین حال نگرانی خود را از پیامدهای منفی هرگونه مداخله خارجی به هر شیوه و شکلی، به‌ویژه در مجاورت مرزهای مشترک، که مخل امنیت و ثبات پایدار منطقه باشد ابراز می‌دارد. جمهوری اسلامی ایران ضمن تاکید بر اتخاذ تدابیر سیاسی، حقوقی و اقتصادی برای تامین حقوق و منافع ملی خود، باور دارد که ایجاد مسیرهای ارتباطی و رفع انسداد شبکه‌های مواصلاتی زمانی در خدمت ثبات، امنیت و توسعه اقتصادی ملت‌های منطقه خواهد بود که در چارچوب منافع متقابل، رعایت حاکمیت ملی و تمامیت ارضی کشورهای منطقه و بدون مداخلات خارجی باشد.
جمهوری اسلامی ایران آماده تداوم همکاری‌های سازنده و مبتنی بر منافع متقابل با هر دو کشور جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان برای صیانت از صلح و ثبات و توسعه اقتصادی منطقه از طریق همکاری‌های دوجانبه و منطقه‌ای، همچون سازوکار ۳+۳، می‌باشد.» اما ساعتی نگذشته بود که مصاحبه‌ای از علی‌اکبر ولایتی، مشاور امور بین‌الملل مقام رهبری با خبرگزاری تسنیم منتشر شد؛ مصاحبه‌ای که در بخشی از آن به موضوع زنگزور نیز اشاره شد. بعضی از بخش‌های این مصاحبه و لحن ولایتی مورد توجه قرار گرفت.
او در بخش آغازین مصاحبه می‌گوید: «مگر قفقاز جنوبی یک منطقه بی‌صاحب است که ترامپ آن را اجاره کند؟ قفقاز یکی از حساس‌ترین نقاط جغرافیایی دنیاست و این گذرگاه نه به دالانی در مالکیت ترامپ، بلکه به گورستانی برای مزدوران ترامپ تبدیل خواهد شد.» او سپس با تأکید بر مخالفت همیشگی ایران با شکل‌گیری چیزی به نام کریدور زنگزور، در توضیح دلایل مخالفت ایران تأکید کرد که این کریدور موقعیت ژئوپلیتیک منطقه را تغییر می‌دهد، مرزها را جابه‌جا می‌کند و در راستای تجزیه ارمنستان طراحی شده است. ولایتی همچنین به رزمایش‌های ایران در منطقه شمال‌غرب پس از مطرح شدن ساخت این کریدور در سال‌های گذشته نیز اشاره کرد.
او همچنین گفت: «با اجرای این توطئه، امنیت قفقاز جنوبی به خطر می‌افتد و بر همین اساس، ایران تأکید کرده است که چه با روسیه و چه بدون روسیه، در راستای امنیت قفقاز جنوبی حرکت خواهد کرد و البته معتقدیم که روسیه نیز به لحاظ راهبردی با این کریدور مخالف است.»
مسکو: صلح آذربایجان و ارمنستان باید بدون مداخله خارجی باشد
ماریا زاخارووا، سخنگوی وزارت خارجه روسیه روز گذشته به این توافق واکنش نشان داد که تحلیلگران آن را واکنشی نرم ارزیابی کردند. این مقام دستگاه دیپلماسی روسیه، با مثبت ارزیابی کردن نشست اخیر واشنگتن و میانجی‌گری آمریکا گفت: «امیدواریم این گام به پیشبرد دستورکار صلح کمک کند، هرچند تا همین اواخر باکو و ایروان تأکید داشتند که گفت‌وگو را به‌طور مستقیم و بدون کمک خارجی ترجیح می‌دهند.»
او ضمن یادآوری نقش روسیه در پایان بحران قره‌باغ و جنگ میان ارمنستان و آذربایجان، بهترین راه‌حل مشکلات قفقاز جنوبی را «یافتن و اجرای تصمیماتی دانست که توسط کشورهای منطقه با حمایت همسایگان مستقیم آنها یعنی روسیه، ایران و ترکیه اتخاذ شود.»
سخنگوی وزارت امور خارجه روسیه همچنین هشدار داد: «ورود بازیگران خارج از منطقه باید به تقویت دستورکار صلح کمک کند و نباید مشکلات و خطوط جدایی جدید ایجاد کند. مایل هستیم از تجربه تلخ مداخله غرب در حل‌وفصل بحران‌های خاورمیانه دوری کنیم.»
باید از این کریدور به نفع خود استفاده کنیم
رحمن قهرمانپور، کارشناس مسائل بین‌الملل درباره تاثیرات این رخداد برای ایران، گفت: «این موضوع، یک مسئله تک‌بعدی نیست. آنچه در واشنگتن بر سر آن تفاهم شد، فراتر از یک کریدور است. مجموعه‌ای از راه‌های مواصلاتی خواهد بود. این موضوع را نباید صرفاً از زاویه ژئوپلیتیک نگاه کنیم. نگاه تک‌بعدی به این موضوع تحلیل دقیقی به ما نمی‌دهد. زمانی برخی دوستان معتقد بودند که اتصال این خطوط از طریق ژئوپلیتیک امکان‌پذیر نیست و هیچ وقت وجود ندارد.
الان هم تلاش می‌کنند موضوع را صرفاً در این حوزه جلوه دهند. آنچه در قفقاز جنوبی رخ می‌دهد، مجموعه‌ای از بازی‌های قدرت‌های بزرگ یعنی آمریکا، چین، روسیه و قدرت‌های منطقه‌ای یعنی ایران، ترکیه و قدرت‌های قفقاز جنوبی یعنی ارمنستان و آذربایجان است. آنچه امروز به نتیجه رسید، از حدود پنج سال قبل شروع شده بود: افول قدرت روسیه، افزایش نفوذ چین در آسیای مرکزی و قفقاز، تلاش اروپا برای ایجاد کریدور میانی، افزایش قدرت آذربایجان، به قدرت رسیدن جریان طرفدار نزدیکی به غرب در ارمنستان و تحولاتی که در ترکیه رخ داد.»
او ادامه داد: «اگر بخواهیم از زاویه ایران به موضوع نگاه کنیم، صرفاً با یک بازیگر مثل روسیه یا آمریکا مواجه نیستیم. صحنه‌ای پیچیده از تعاملات منطقه‌ای و فرامنطقه‌ی را می‌بینیم. در نهایت برآیند اراده خاص و توانایی همه بازیگران به آن نقطه‌ای رسید که روز جمعه در کاخ سفید شاهدش بودیم. آمریکا از این فضا استفاده کرد و مسئله را به سرانجام رساند. واشنگتن تلاش می‌کند که از این طریق حضور و نفوذ خود را در قفقاز، آسیای مرکزی و در نهایت کریدور میانی افزایش دهد.»
قهرمانپور تاکید کرد: «همانطور که می‌دانید واکنش وزارت خارجه روسیه به این موضوع تند نبود. همانطور که وزارت خارجه ایران به موضوع واکنش تندی نشان نداد. این نشان می‌دهد که تهران و مسکو هر دو برای این موضوع آماده بودند. خبرهایی هم داشتیم که نشان می‌داد ارمنی‌ها طرح چهارراه صلح را پیشتر با ایران، روسیه و ترکیه مطرح کرده بودند.»
این کارشناس حوزه بین‌الملل در پاسخ به این سوال که واکنش ایران به این رخداد چه باید باشد، گفت: «قبل از «چه باید کرد» باید ببینیم «چه می‌توان کرد». وقتی روسیه به عنوان بازیگر اصلی قفقاز جنوبی طی ۱۰۰ سال گذشته موضع نرمی اتخاذ می‌کند، به این جمع‌بندی رسیده که کار زیادی نمی‌تواند انجام دهد. آنجا بازی یک کشور نیست که بتوان آن را به هم زد. مجموعه‌ای از تعاملات میان کشورها از آمریکا تا اروپا و چین در این منطقه شکل گرفته که هر کدام از باز شدن این محورهای مواصلاتی منافع دارند. حتی خود روسیه هم در باز شدن این محور منافع دارد و می‌تواند تحریم‌های غرب را دور بزند.
ارمنستان به عنوان بازیگر اصلی نهایتاً به این جمع‌بندی رسید که تصمیم بگیرد. چون پیش از این قادر به تصمیم‌گیری نبودند. این کشورها به لحاظ حقوق بین‌الملل حاکمیت دارند، عضو سازمان ملل هستند و هرگونه اظهارنظری که تصمیم‌های مستقل آنها را زیر سوال ببرد، به لحاظ حقوقی مناسب نیست. به لحاظ سیاسی هم باعث بی‌اعتمادی می‌شود.
روسیه که موضع نرمی اتخاذ کرد، خود عامل آتش‌بس بین آذربایجان و ارمنستان با توافق ۱۲ ماده‌ای بود که این کریدور در آن ذکر شده بود. روسیه با کریدور زنگزور مشکلی ندارد، می‌گوید باید تحت نظر من باشد. در نهایت هم نتوانست ائتلافی برای حل این مشکل پیدا کند. ما هم باید ببینیم چه ائتلافی داریم با کدام ائتلاف می‌توانیم کار کنیم. وقتی روسیه به تنهایی نمی‌تواند، دیگر بازیگران منطقه‌ای هم این توان را ندارند که بازی را به هم بزنند. »
قهرمانپور تاکید کرد: «ما باید به فکر منافع خودمان باشیم. توان بر هم زدن این بازی بزرگ را نداریم. ما باید تلاش بکنیم که منافع خود را از این تغییرات به دست بیاوریم. اگر مسیر مواصلاتی باز می‌شود، از آن برای تجارت استفاده کنیم. می‌خواهیم راه آذربایجان به نخجوان از طریق ایران را همچنان باز نگه داریم و جذاب بماند؟ امتیازاتی بدهیم، تعامل کنیم و از مزایای ناشی از اتفاقات جدید بهره‌مند شویم. اگر بخواهیم سراغ این برویم که ما در آنجا نفوذ تاریخی و تمدنی داریم و چنین نگاهی داشته باشیم، به افکار عمومی بگوییم آنجا برای ماست و بازیگر هستیم، یک فانتزی بیشتر نیست.
در سیاست بین‌الملل کار به این صورت جلو نخواهد رفت. هم روسیه و هم ایران برای این کار آماده بودند. اگر هم می‌توانستند جلوی آن را بگیرند، می‌گرفتند. پس زمانی که نتوانستند، ما باید از تهدید بیشتر و آسیب دیدن بیشتر منافع خود جلوگیری کنیم. باید دید این تغییرات چه نفعی برای ما دارد. می‌توانیم با چین، روسیه و ترکیه کار کنیم. با بریتانیا و فرانسه مشکلات کمتری داریم. لذا اگر به قول آقای ولایتی یا دیگران بخواهیم موضوع را امنیتی کنیم، تجربه نشان می‌دهد این مسیر امنیتی‌سازی به نتیجه مطلوب نمی‌رسد.»
در حال بایکوت کردن ایران هستند
سیده‌فاطمه مقیمی، فعال اقتصادی و کارشناس حوزه حمل‌ونقل، درباره اثرات اقتصادی توافق ارمنستان و آذربایجان، گفت: «این موضوع ۱۰۰ درصد بر ایران تاثیر می‌گذارد. مسئله کریدور زنگزور یا نام جدید آن یعنی مسیر ترامپ، موضوعی نیست که تازه مطرح شده باشد. امضایی که جمعه در کاخ سفید زده شد، خط قرمزی بود بر تمام حساسیت‌هایی که در این سال‌ها نشان داده بودیم. همواره از مسئولین خواستیم که در این موضوع جدی‌تر باشند. اما تکیه همواره بر موضوع نفت، گاز و معادن بود. در حالی که بحث درآمد ترانزیتی برای کشورمان همیشه مطرح بوده. هرچند در این حوزه از سوی سیستم تصمیم‌ساز و قانونگذاری با ناکارآمدی مواجه بودیم و از فرصت‌ها استفاده نکردیم.
قوانین تسهیل‌کننده برای ارتقاء بخش ترانزیت و اینکه کشورها از مسیر ایران استفاده کنند، وضع نشد. بستر مناسب فراهم نشد. خیلی از بارهایی که می‌توانست از مسیر ترانزیتی ایران رد شود، تغییر مسیر داد. اما قبلاً صحبت‌هایی می‌شد که احساس می‌کردیم ممکن است با غالب شدن یک تفکر درست، جلوی این اتفاق گرفته شود. اما این اتفاق نیفتاد. ما فقط یک مسیر ترانزیتی را از دست نمی‌دهیم، موقعیت ژئوپلیتیکی ایران در حال تغییر است.
به نظرم آنچه برای زنگزور رخ داد، بخشی از بازی بزرگی است که سیستم ترانزیتی ایران را مهار کند. این دالان فقط بحث ترانزیت کالا نیست. با توجه به اینکه بهره‌برداری و توسعه این مسیر در اختیار آمریکاست، امکان فعالیت بیشتری برای این کشور در مرز شمال‌غربی ایران فراهم می‌شود.»
او ادامه داد: «با یک مثال می‌توان اهمیت حوزه ترانزیت را نشان داد؛ زمانی که تحریم‌ها به این شدت نبود – مثلاً سال ۲۰۱۰ – چیزی حدود ۱۰ میلیون تن کالا از مسیر ترانزیتی ایران عبور کرد. یعنی عددی حدود ۷ درصد تولید ناخالص داخلی. اما امروز با شرایطی مواجهیم که ناتو در چند کیلومتری مرز ایران حضور پیدا می‌کند. بحث فقط رقابت اقتصادی نیست. بحث ایستادن در دروازه شمالی کشور و تغییر جغرافیای این منطقه است.»
مقیمی درباره موضوع کنار گذاشتن ایران از کریدورهای بین‌المللی و رقابت بر سر کریدور شمال به جنوب نیز گفت: «فضای رقابت اینگونه است. پروژه‌ای با این عنوان تعریف شد که حدود ۲۵ سال است قرار بر راه‌اندازی آن داریم اما موفق نشدیم. مثلاً نتوانستیم یک تکه راه رشت به انزلی را همواره کنیم. از این نمونه‌ها باز هم داریم. من به عنوان مسئول کریدور از بخش خصوصی، کل این مسیر را بازدید کردم. مسیری که از هند می‌آمد و از جنوب وارد ایران می‌شد. به آذربایجان می‌رفت، تا روسیه ادامه پیدا می‌کرد و سپس به فنلاند می‌رسید. بعضی بخش‌های مهم در ایران از جمله همان بخش رشت تا انزلی، راه‌اندازی نشد. قوانین تسهیل عبور و مرور ترانزیتی را ایجاد نکردیم. کنترل‌ها حساب‌شده نیست. راهی که برای اروپا می‌رود کنترل نمی‌شود؟ آیا به هر مرزی که می‌رسند چندین روز معطل می‌شوند؟ ما کنترل‌کننده‌های متعددی داریم.
در حوزه ترانزیت چند عامل مهم وجود دارد مانند قدرت، سرعت و امنیت. اگر من سرعت نداشته باشم، قیمت قابل رقابت نباشد و امنیت مسیر به خاطر قوانین خلق‌الساعه با مشکل مواجه شود، معلوم است که این مسیر برای یک تاجر جذاب نیست. به همین دلیل ما نتوانستیم این مسیرها را داشته باشیم و مسیرهای باستانی خود را هم احیا کنیم. این کریدور بیشترین درآمد را برای ایران می‌توانست داشته باشد. در این مسیرها حلقه‌ای از زنجیر هستیم اما نتوانستیم نقش خود را خوب ایفا کنیم.»
او ادامه داد: «نباید از حوزه قفقاز عقب بیفتیم. بحث امنیت مرزی و تعبیه گذرگاه‌هایی که شرایط برد – برد برای طرفین ایجاد کند را باید در دستور کار داشته باشیم. برای طرف‌های مختلفی که بازیگر هستند، مرزهای ما نباید سکوی پرش رقبا باشد. این اتفاق نباید می‌افتاد اما رخ داد. سال‌ها به عنوان بخش خصوصی این موضوعات را گفتیم اما توجهی به آنها صورت نگرفت.»
این فعال اقتصادی درباره تحلیل حذف ایران از کریدورها تاکید کرد: «در حال بایکوت کردن ما هستند. بحث بر سر این است که ما باید با نگرش آینده‌نگری منطقه‌ای، با تعریف زمینه‌های همکاری با کشورهای دیگر و منافع مشترک، قدرت بازیگری را افزایش می‌دادیم. اما این‌ها را در فرصت‌سوزی از دست دادیم. صبر می‌کنیم تا ببینیم واکنش دولتمردان و دولت‌زنان ما به این موضوع چیست. چون وزیر راه ما خانم هستند. اگر نیاز باشد، شاید بشود راهی برای خروج از این وضعیت از طریق کارشناسی پیدا کرد. راهی که بتوان با ارتقاء وضعیت کریدورها، جایگاه ایران را حفظ کرد.»
