از پیشینه روابط ایران و ارمنستان چه می‌دانیم؟

فرارو- محمد حسن خلیلی؛ به تازگی سفر رئیس جمهور کشورمان به ارمنستان و گفت‌وگوهای دوجانبه وی و هیئت همراه با مقامات این کشور بار دیگر نگاه‌ها را به رابطه راهبردی تهران- ایروان در سالهای اخیر جلب کرد. 

به گزارش فرارو، روز دوشنبه، ۱۸ اوت (برابر با ۲۷ مردادماه) بود که مسعود پزشکیان، رئیس جمهور کشورمان به دعوت نخست وزیر ارمنستان وارد ایروان، پایتخت ارمنستان شد. 

دیدار پزشکیان با نخست وزیر ارمنستان

بنابر اعلام رسانه‌های داخلی، پزشکیان در سفر خود به ایروان روز سه شنبه از سوی «نیکول پاشینیان»، نخست وزیر ارمنستان در کاخ ریاست جمهوری مورد استقبال قرار گرفت. مراسم استقبال در ابتدا با پخش سرود ملی دو کشور آغاز شد و سپس هیئت‌های رسمی معرفی شدند و پس از این پروتکل، مسعود پزشکیان، رئیس جمهور ایران و «نیکول پاشینیان»، نخست وزیر ارمنستان گفت‌وگوهای خود را آغاز کردند. 

رئیس جمهور کشورمان پس از این دیدار با انتشار متنی در حساب کاربری خود در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: «در نشست با نخست‌وزیر ارمنستان تأکید کردم باور دولت جمهوری اسلامی ایران، حفظ حاکمیت و تمامیت ارضی ارمنستان و تداوم روابط صمیمانه میان دو کشور است و نگرانی‌های ما در ارتباط با حضور نیروهای ثالث در نزدیکی مرزهای مشترک باید به‌طور کامل برطرف شود.» 

همچنین «مهدی سنایی»، مشاور سیاسی رئیس جمهور در حساب کاربری خود در توییتر نوشت: «پاشینیان درگفتگوی طولانی و صمیمی با پزشکیان تاکیدکرد؛ حفظ روابط خوب با ایران وعدم تغییر مرزها تصمیم قطعی و خطوط قرمز ارمنستان است. پزشکیان نیز با استقبال از صلح به صورت شفاف نگرانی‌های ایران را در مورد تفاهم کریدور ابراز کرد. طرحهای مختلفی نیز برای گسترش روابط طرح و درموردشان توافق شد.» 

این اظهارات و رایزنی‌ها در واقع پس از آن بیان می‌شود که در تاریخ ۸ اوت (برابر با ۱۷ مرداد) «نیکول پاشینیان»، نخست‌وزیر ارمنستان و «الهام علی‌اف»، رئیس‌جمهور آذربایجان در کاخ سفید حضور یافتند تا در کنار دونالد ترامپ با امضای «اعلامیه صلح» علاوه بر پایان دادن به مناقشه دیرینه در قفقاز، کریدور استراتژیک زنگزور را نیز عملیاتی کنند. 

امضای اسناد همکاری

همچنین در ادامه برنامه‌های سفر مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور کشورمان به ارمنستان، پیش از ظهر روز سه‌شنبه ۲۸ مرداد، مقامات عالی‌رتبه ایران و ارمنستان در حضور سران ۲ کشور ۱۰ سند همکاری در عرصه‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، گردشگری، صنعتی، آموزشی، راه و شهرسازی، هنری و بهداشت و سلامت به امضا رساندند. 

همچنین رئیس جمهور کشورمان و نخست وزیر ارمنستان نیز بیانیه مشترک سفر میان دو کشور را امضاء کردند. 

اما در سایه سفر رئیس جمهور ایران به ارمنستان این پرسش مطرح می‌شود که پیشینه و قدمت روابط ایران و ارمنستان به کجا می‌رسد و رابطه تهران و ایروان در گذشته در چه وضعی بوده است. 

پیشینه رابطه ایران و ارمنستان و کتیبه‌های داریوش بزرگ 

اما جدای از روابط دهه‌های اخیر میان ایران و ارمنستان، پیشینه رابطه میان ملتهای ساکن سرزمین ایران و ارمنستان و اقوام ایرانی و ارمنی به قرنها پیش بازمی‌گردد. در مقاله‌ای که در پایگاه «مجمع عمومی خیرین ارمنی» با عنوان «ارمنستان و ایران؛ روابط باستانی و نیازمندی‌های جهان در حال تغییر» منتشر شده، در این خصوص آمده است: «تاریخ روابط [دو ملت ساکن در] ایران و ارمنستان به بیش از ۲۵۰۰ سال پیش بازمی‌گردد؛ زمانی که به نظر می‌‎رسد دو ملت از یک خانواده زبانی مشترک توسعه یافتند. همچنین نکته قابل توجه این است که لفظ «ارمنستان» نخستین بار در قرن چهارم پیش از میلاد از سوی «داریوش» پادشاه ایران ثبت شده است. تا اوایل ۱۸۰۰ میلادی (اوایل قرن ۱۹) ایروان مرکز خاناتی بود که بخشی از امپراتوری پارس (امپراتوری ایران) محسوب می‌شد. »

با این حال، اگرچه در مقاله ذکر شده، آمده است نام ارمنستان برای نخستین بار در قرن چهارم پیش از میلاد ذکر شده، اما در برخی منابع تحقیقی تر، تاریخ ذکر شده برای این مسأله اندکی متفاوت است. در مقاله‌ای پژوهشی که در سال ۲۰۲۲ با عنوان «ارمنستان در جهان باستان» منتشر شده، آمده است: «ارمنستان در جهان باستان به منطقه‌ای تاریخی اشاره دارد که منطقه‌ای مهم از جنوب قفقاز را در بر می‌گرفت و فراتر از مرزهای ارمنستان امروزی، بخشهای شرقی ترکیه را نیز شامل می‌شد.» سپس در این مقاله آمده است: «نخستین اشاره ثبت شده به «ارمنستان» در کتیبه‌های «داریوش بزرگ» از سال ۵۲۱ پیش از میلاد به ثبت رسیده است. »

ارمنستان در دو سده اخیر 

همانطوری که در بالاتر ذکر شد، ارمنستان برای دوره‌های مهمی از تاریخ، بخشی از امپراتوری ایران محسوب می‌شد. بنابر آنچه در ویکپدیای انگلیسی آمده، کشور امروزی ارمنستان تا سال ۱۸۲۸، بخشی از ایران قاجاری بوده؛ اما در پی شکست ایران در جنگ با روسیه در سالهای ۱۸۲۶ تا ۱۸۲۸ و امضای معاهده ترکمنچای، ایران مجبور به واگذاری این سرزمینها به امپراتوری روسیه شد. 

پس از سقوط امپراتوری روسیه در پی انقلاب روسیه در سال ۱۹۱۷، نخستین جمهوری ارمنستان در سال ۱۹۱۸ شکل گرفت که تا دسامبر ۱۹۲۰ جریان داشت؛ اما از این تاریخ به بعد رفته رفته جمهوری ارمنستان به عنوان «جمهوری سوسیالیستی شوروی ارمنستان» در اتحاد جماهیر شوروی ادغام شد. 

در ۲۱ سپتامبر ۱۹۹۱ و در بحبوحه فروپاشی شوروی، رفراندومی مبتنی بر تصمیم شورای عالی جمهوری ارمنستان به منظور خروج این جمهوری از اتحاد جماهیر شوروی و اعلام استقلال برگزار شد که ۹۴.۳۹ درصد از رأی دهندگان به نفع اعلام استقلال ارمنستان رأی دادند. 

به رسمیت شناختن استقلال ارمنستان از سوی ایران

پس از برگزاری رفراندوم در سپتامبر ۱۹۹۱، درست سه ماه بعد یعنی در تاریخ ۲۱ دسامبر همان سال رؤسای جمهوری‌های سابق اتحاد جماهیر شوروی گرد هم آمدند و «اعلامیه آلما آتا» (Alma-Ata Declaration) را به امضا رساندند. در پی این اعلامیه روند به رسمیت شناختن استقلال ارمنستان در جهان آغاز شد و ایران نیز جزو اولین کشورهایی بود که استقلال ارمنستان را به رسمیت شناخت. 

بدین ترتیب در ۲۵ دسامبر یعنی تنها چند روز بعد از این اعلامیه، ایالات متحده آمریکا و کانادا استقلال ارمنستان را به رسمیت شناختند. دو روز بعد یعنی در تاریخ ۲۷ دسامبرچین استقلال ارمنستان را به رسمیت شناخت. در تاریخ ۳۱ دسامبر، ایران به همراه کشورهای بریتانیا، فرانسه، آلمان، ایتالیا، یونان و ترکیه استقلال ارمنستان را به رسمیت شناخت و در تاریخ ۶ ژانویه ۱۹۹۲ استرالیا و در تاریی ۱۳ ژانویه ۱۹۹۲ ژاپن استقلال ارمنستان را به رسمیت شناخت. 

رابطه مستحکم ایران و ارمنستان پس از استقلال

در سالهای پس از استقلال، همواره ایران به عنوان یک متحد قوی برای ارمنستان در عرصه سیاست حاضر شده است. بنابر مقاله‌ای که از سوی «مرکز اطلاعات و امنیت راهبردی اروپا» (ESISC) به تاریخ ژانویه ۲۰۱۳ منتشر شده، آمده است: برای بیش از ۲۰ سال ( تا زمان انتشار مقاله) جمهوری اسلامی ایران به عنوان اصلی‌ترین و قابل اتکا‌ترین هم‌پیمان ارمنستان ظاهر شده است؛ چرا که ایران استقلال ارمنستان را در دسامبر ۱۹۹۱ به رسمیت شناخت و دو کشور روابط سیاسی خود را در بسیاری از مناسبات تقویت کرده‌اند و خودشان را به انجام پروژه‌های مشترک در زمینه اقتصادی متعهد کرده‌اند. 

در ادامه این مقاله آمده است: برای ارمنستان این هم‌پیمانی راهی برای دور زدن تحریمهای اقتصادی است که از سوی آذربایجان و ترکیه اعمال شده؛ علاوه بر آنکه این اتحاد به ایروان این امکان را می‌دهد تا منابع تأمین انرژی خود را متعدد کرده و خود را به عنوان عنصر مرکزی محور شمال – جنوب قرار دهد که هم مسیر دریاهای گرم را به روی روسیه باز می‌کند و هم بازار اروپا را به روی ایران می‌گشاید. در این سو نیز در دید تهران، روابط ویژه با ارمنستان راهی را برای دور زدن تحریمهای بین المللی باز می‌کند.