پدیده جریان ضد واکسن؛ از توطئه تا شبه‌علم/ امتناع از واکسیناسیون، کمتر از قتل شبه‌عمد نیست

جریان ضد واکسن (Anti-Vaccination Movement) پدیده‌ای جهانی است که با وجود پیشرفت‌های علمی و پزشکی، همچنان در جوامع مختلف مشاهده می‌شود. در ایران نیز این باور تحت تأثیر باورهای سنتی، بی‌اعتمادی به نهادهای دولتی و تبلیغات غیرعلمی شکل گرفته است.

به گزارش خبرآنلاین، عوامل مؤثر در گسترش این جنبش شامل اطلاعات نادرست، تبلیغات گروه‌های خاص و گاه تأثیر فرهنگ‌های سنتی یا مذهبی است که مداخلات پزشکی را غیرضروری می‌دانند. 

رایج‌ترین عقاید نادرست ضد واکسن‌ها طی سال‌های اخیر عبارتند از: 

واکسن‌ها حاوی میکروچیپ ردیابی هستند: برخی معتقدند واکسن‌ها، به‌ویژه کووید-۱۹، میکروچیپ‌هایی برای کنترل و نظارت افراد دارند، ادعایی کاملاً بی‌اساس و بدون شواهد علمی. 

واکسن‌ها DNA را تغییر می‌دهند: عده‌ای فکر می‌کنند واکسن‌های mRNA ژن‌های انسان را دستکاری می‌کنند، در حالی که این واکسن‌ها فقط دستورالعمل موقتی برای تولید پروتئین می‌دهند. 

واکسن‌ها برای کاهش جمعیت هستند: برخی ادعا می‌کنند واکسن‌ها طرحی برای عقیم‌سازی یا کاهش جمعیت جهان هستند، ادعایی که بدون پشتوانه علمی و در تناقض با داده‌های کاهش مرگ‌ومیر است. 

واکسن‌ها باعث بیماری‌هایی مانند اوتیسم می‌شوند: این باور از مطالعه جعلی سال ۱۹۹۸ درباره واکسن سرخک نشأت گرفت که بارها رد شده است. 

بدن به‌طور طبیعی با بیماری‌ها مقابله می‌کند: برخی معتقدند سیستم ایمنی بدن برای درمان همه بیماری‌ها کافی است، در حالی که بیماری‌هایی مانند سرخک یا فلج اطفال بدون واکسن عوارض مرگباری دارند. 

واکسن‌ها حاوی مواد خطرناک هستند: ادعا می‌شود واکسن‌ها شامل موادی مانند جیوه هستند، اما مواد تشکیل‌دهنده آن‌ها در مقادیر ایمن و تحت نظارت سازمان‌های بهداشتی استفاده می‌شوند. 

تجمع مخالفت با واکسیناسیون کرونا در قم - آبان ۱۴۰۰

این در حالی است که واکسن‌ها سالانه جان میلیون‌ها نفر را نجات می‌دهند و نقش کلیدی در ریشه‌کنی بیماری‌هایی مانند آبله داشته‌اند. سازمان جهانی بهداشت بارها تأکید کرده که واکسن‌ها ایمن و مؤثر هستند و عوارض جانبی جدی آن‌ها بسیار نادر است. 

هادی یزدانی، پزشک و فعال صنفی،به بررسی ریشه‌ها، باورها و پیامدهای این جریان پرداخته و راهکارهایی برای مقابله با آن ارائه کرده است. 

او در ابتدای صحبت، با اشاره به تجربه خود به‌عنوان پزشک خانواده در یکی از مناطق جنوبی کشور طی سال ۱۳۹۷، از حساسیت نظام بهداشتی ایران نسبت به پوشش کامل واکسیناسیون می‌گوید: «در شبکه بهداشت، گسترش پوشش واکسیناسیون در کشور همواره حائز اهمیت بوده و علت کاهش نرخ پوشش برای ما مهم است. چند سال قبل، هنگام مشاهده کاهش آمار واکسیناسیون به ۹۷ درصد، مشخص شد که پدر یک خانواده روستایی به دلیل باور به توطئه صهیونیستی و عقیم‌سازی، از واکسیناسیون فرزند چهارمش امتناع کرده است.

با گفت‌وگو و استدلال، این پدر جوان را متقاعد کردم که خود او نیز در کودکی واکسن دریافت کرده و تا این سن دچار مشکلی نشده است یا اگر قرار بود واکسن، کاردکرد عقیم‌سازی داشته باشد، او امروز پدر چهار فرزند نبود. این تجربه نشان‌دهنده اقتدار معنوی شبکه بهداشت در روستاها و نقش مؤثر گفت‌وگوی مستقیم در رفع باورهای غلط است. با این حال، نظام بهداشتی ایران فاقد ابزار قانونی کافی برای اجبار واکسیناسیون است، در حالی که پوشش صد درصدی برای برخی واکسن‌ها حیاتی است.» 

ریشه‌های تاریخی و باورهای نادرست ضد واکسن

بنا به گفته یزدانی، «از زمان ابداع واکسن در اشکال مختلف -از مایه‌کوبی آبله گرفته تا واکسیناسیون کرونا- همواره مخالفانی با باورهای عجیب وجود داشته‌اند. برخی از این باورها ریشه در مسائل مذهبی دارند، مانند اعتقاد به ورود «شیطان یا ارواح خبیثه» به بدن از طریق واکسن. گروهی دیگر هم با نگاهی سنتی، واکسن‌ها را توطئه غرب یا صهیونیست می‌دانند که برای کنترل، ردیابی یا عقیم‌سازی طراحی شده‌اند. حتی در این میان شایعاتی هم مبنی بر سوءقصد یا ترور اشخاص مهم از طریق واکسن‌ها مطرح بوده است. 

این باورها در تمام جوامع دارای ریشه‌های مذهبی و سنتی وجود دارند و فقط محدود به ایران نیستند؛ اگر در کشور ما عده‌‎ای معتقدند دسیسه آمریکایی‌ها، اسرائیلی‌ها و غربی‌هاست، در جهان معتقدند کار فراماسونرها و گروه‌های مخفی است که دنیا را اداره می‌کنند و می‌خواهند انسان‌ها را از آنچه هست، دور کنند. »

او تأکید می‌کند: «اصرار بر حماقت و جهالت در قرن ۲۱ انتخاب افراد است، نه اجبار یا تقدیر آن‌ها. انسان خودش انتخاب می‌کند که به باورهای بی‌اساس اکتفا کند یا علم را سرلوحه تصمیماتش قرار دهد. اگرچه علم، قطعیتِ مذهب را ندارد و ممکن است امروز چیزی علمی تلقی شود و چندی بعد، تحقیقات آن را رد کند. اما در این زمینه بخصوص، تاکنون تمام شواهد نشان می‌دهند که واکسن‌ها سالانه از مرگ دو تا سه میلیون نفر در جهان جلوگیری می‌کنند.» 

پاندمی کرونا چطور جریان ضد واکسن را تقویت کرد؟ 

یزدانی پاندمی کرونا را نقطه عطفی در تشدید جنبش ضد واکسن می‌داند و اظهار می‌کند که تولید واکسن کرونا در کمتر از ۹ ماه، دستاوردی بزرگ برای علم پزشکی بود، اما شتاب در تولید و اجبارهای جهانی برای واکسیناسیون، زمینه را برای سوءاستفاده گروه‌های ضد واکسن فراهم کرد. 

او می‌گوید: «گروه‌های ضد واکسن با طرح شبهات علمی، مانند ناکافی بودن تحقیقات یا عوارض ناشناخته واکسن‌ها، شایعاتی مانند عقیم‌سازی یا کنترل بدن انسان‌ها را ترویج کردند. اگرچه با گذشت زمان، مواردی محدود از عوارض واکسن‌های کووید یا مرگ ناشی از دریافت آن اثبات و گزارش شد، اما این عوارض در واکسن‌های روتین مانند سرخک یا فلج اطفال بسیار نادر است. جریانات ضد واکسن با استفاده از شکاف‌های موجود، باورهای غیرعلمی را در دوران پاندمی و حتی پس از آن گسترش دادند.» 

«چیزی به نام طب اسلامی نداریم» 

در ایران، جنبش ضد واکسن تحت تأثیر جریانات طب سنتی و به‌اصطلاح «طب اسلامی» تقویت شده است. هادی یزدانی با انتقاد از تقدس‌بخشی به تاریخ طب سنتی می‌گوید: «برخی افراد، از سنتی تا مدرن، با استناد به مفاهیمی مانند مزاج، حجامت یا «طب‌الرضا»، «طب‌النبی» و… علم پزشکی نوین را رد می‌کنند. این در حالی است که برخی علما (از جمله آیت‌الله جوادی آملی و آیت‌الله بیات زنجانی) وجود «طب اسلامی» را به‌عنوان رشته‌ای جداگانه مردود می‌دانند و می‌گویند ما چیزی به نام طب اسلامی نداریم. پیامبر و ائمه هم برای درمان امراض به وحی متصل نبودند یا اجتهاد شخصی نداشتند و در زمان نیاز، به اطبای عصر خود رجوع می‌کردند. آنچه از آن دوره تا کنون به جا مانده، مربوط به تاریخ «طب» است، نه طب «اسلامی» یا هر طب مجزای دیگر. »

او در ادامه می‌گوید: «ما در ایران به طور فزاینده‌ای با پدیده طب سنتی و اسلامی مواجهیم و این جریانات آنقدر قوی هستند که توانسته‌اند وزارت بهداشت را متقاعد کنند که رشته‌ای تحت عنوان «طب ایرانی» در مقطع دکتری تخصصی (Ph. D) پایه‌گذاری و در دانشگاه‌های کشور تدریس شود. هرچند این رشته قرار بود به تاریخ طب بپردازد و اینکه آیا چیزی از تاریخ طب به درد امروز ما می‌خورد یا نه، اما الآن تبدیل شده به یک مسلک جداگانه و ذیل این ماجرا افراد زیادی ارتزاق می‌کنند. »

شِبه‌علم، تهدیدی برای دستاوردهای بهداشتی/ خطر بازگشت بیماری‌های ریشه‌کن شده

یزدانی هشدار می‌دهد که گسترش باورهای ضد واکسن در دنیا، به‌ویژه با حمایت چهره‌های جهانی، منجر به کاهش بودجه‌های تحقیقاتی و بازگشت بیماری‌هایی مانند سرخک و فلج اطفال در چند سال اخیر در سطح دنیا شده است. 

او می‌گوید: «تصور اینکه واکسیناسیون فایده‌ای ندارد و بهتر است بدن به‌طور طبیعی با بیماری‌ها مقابله کند، ساده‌انگارانه و خطرناک است. نظام سلامت ایران از اواخر دوران پهلوی -با آغاز برنامه‌های مدرن بهداشتی- تا کنون، به‌تدریج به یکی از نقاط قوت کشور تبدیل شد و با پیشگیری از بیماری‌های عفونی، نقش کلیدی در ارتقای کیفیت زندگی ایفا کرده است. در گذشته، بسیاری از افراد به‌سادگی قربانی این بیماری‌ها می‌شدند، اما امروز این‌گونه نیست.» 

این پزشک با اشاره به نقش درخشان نظام بهداشتی ایران در ریشه‌کنی بیماری‌هایی مانند فلج اطفال در دهه ۷۰، از تضعیف این دستاوردها ابراز نگرانی می‌کند: «صدا و سیما، به‌عنوان رسانه ملی کشور، با تریبون دادن به برنامه‌ها و کارشناسانی که به شبه‌علم دامن می‌زنند، نقش اساسی در نادیده گرفتن اثر واکسن در حذف بیماری‌های کهنی چون فلج اطفال دارد.» 

امتناع از واکسیناسیون، کمتر از قتل شبه‌عمد نیست/ ضرورت مقابله با جریان ضد واکسن

یزدانی برای مقابله با این جریان، سه پیشنهاد مطرح می‌کند: «علاوه بر آموزش عمومی، ابزارهای قانونی سختگیرانه‌ای مانند جرم‌انگاری امتناع از واکسیناسیون اعمال شود، مشابه قوانین رانندگی در حالت مستی. تصور کنید والدینی از واکسینه کردن نوزادشان در برابر سرخک امتناع می‌کنند، این بچه ممکن است دیر یا زود به سرخک مبتلا شود و چه بسا جان خود را از دست بدهد. این شرایط را فقط می‌توان با وضعِ قانون مهار کرد؛ یعنی افراد حتی اگر عقیده‌ای هم ندارند، باید از قانون تمکین کرده و واکسن دریافت کنند. چون اگر این بیماری گسترش یابد و فردی در اثر آن بمیرد، چیزی دست‌کم از قتل شبه‌عمد ندارد. 

هم‌چنین کنترل مرزها برای جلوگیری از ورود بیماری‌ها از کشورهای همسایه همواره باید مدنظر قرار گیرد. مبارزه مستمر با شبه‌علم هم اصل مهمی است که نباید ذره‌ای در انجام آن کوتاهی کنیم و اجازه دهیم برخی با بهانه‌هایی مثل مذهب و سنت مقابل علم بایستند.»