مکانیزم ماشه؛ ابزار فشار اقتصادی یا جرقه رویارویی نظامی؟
۳۰ روز سرنوشت‌ساز!
سه کشور اروپایی با ارسال نامه‌ای به شورای امنیت روند فعال‌سازی «مکانیزم ماشه» را آغاز کردند تا تحریم‌های تعلیق‌شده علیه ایران طی ۳۰ روز بازگردد، همزمان اما از آمادگی برای مذاکره سخن گفتند. آمریکا از این اقدام استقبال کرد و ایران آن را «تنش‌زا» خواند و هشدار داد همکاری با آژانس در خطر است. تحلیلگران معتقدند اسنپ‌بک فشار اقتصادی و سیاسی ایران را دوچندان می‌کند و احتمالاً مسیر را به سمت تقابل و حتی رویارویی نظامی سوق می‌دهد.
فراروـ روز پنج‌شنبه سه کشور اروپایی فرانسه، آلمان و بریتانیا طی نامه‌ای رسمی به اعضای شورای امنیت سازمان ملل اعلام کردند که سازوکار موسوم به «مکانیسم ماشه» را برای بازگرداندن تحریم‌های تعلیق‌شده علیه ایران به جریان انداخته‌اند.
به گزارش فرارو، در این نامه تأکید شده است که روند بازگشت تحریم‌ها ۳۰ روز زمان می‌برد و در این فاصله، تروئیکای اروپایی آمادگی دارد با تهران درباره دستیابی به یک توافق جدید در حوزه هسته‌ای وارد مذاکره شود؛ توافقی که می‌تواند از اجرای کامل تحریم‌ها جلوگیری کند.
همزمان، مارکو روبیو، وزیر خارجه ایالات متحده، از اقدام سه کشور اروپایی استقبال کرده و آن را شاهدی بر عدم پایبندی ایران به تعهدات هسته‌ای‌اش دانست. او تصریح کرد واشنگتن برای تکمیل فرآیند اعمال مجدد تحریم‌ها با اروپا و دیگر اعضای شورای امنیت همکاری خواهد کرد. روبیو همچنین مدعی شد که آمریکا علی‌رغم این روند، همچنان آماده گفت‌وگوی مستقیم با ایران است و به گفته او، «بازگشت تحریم‌ها به معنای نفی دیپلماسی نیست، بلکه نشانه‌ای از عزم جدی ما برای پیگیری آن است.»
ایران در واکنش به تصمیم سه کشور اروپایی برای فعال‌سازی «مکانیسم ماشه» هشدار داد که این اقدام می‌تواند پیامدهایی جدی برای سطح همکاری‌های تهران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی داشته باشد. وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی در بیانیه‌ای رسمی اعلام کرد: «تصمیمی که فرانسه، آلمان و بریتانیا اتخاذ کرده‌اند، زمینه‌های همکاری ایران با آژانس را در معرض خطر قرار می‌دهد.» در این بیانیه همچنین اقدام تروئیکای اروپایی «حرکتی تنش‌زا، تحریک‌آمیز و غیرضروری» توصیف شده است.
سید عباس عراقچی، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران در نامه‌ای به کایا کالاس، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا و هماهنگ‌کننده کمیسیون مشترک برجام، پیرامون سازوکار حل‌و‌فصل اختلافات مندرج در برنامه جامع اقدام مشترک تصریح کرد: از اتحادیه اروپا می‌خواهیم تا از تفسیرهای گزینشی دست برداشته و به تسهیل دیپلماسی اصیل برای پاسداشت چندجانبه‌گرایی اهتمام ورزد. جمهوری اسلامی ایران همچنان به دیپلماسی پایبند است و آمادگی دارد مذاکراتی را با هدف دستیابی به راه‌حل دیپلماتیک عادلانه و متوازن از سر گیرد.
مکانیزم ماشه؛ سلاح آخر اروپا علیه ایران یا پلی برای مذاکره؟
«مکانیزم ماشه» بخشی از توافق هسته‌ای برجام در سال ۲۰۱۵ است که بر اساس آن، در صورت نقض تعهدات از سوی ایران، اعضای توافق می‌توانند روند بازگرداندن تحریم‌های بین‌المللی را از طریق شورای امنیت سازمان ملل آغاز کنند. به گزارش خبرگزاری رویترز، سه کشور اروپایی عضو برجام یعنی فرانسه، آلمان و بریتانیا تصمیم گرفته‌اند این سازوکار را فعال کنند. در عین حال، این کشورها تأکید کرده‌اند که طی ۳۰ روز آینده برای یافتن راه‌حلی دیپلماتیک با تهران گفت‌وگو خواهند کرد.
«تروئیکای اروپایی» در پیام خود اعلام کرده است که همچنان مایل به مذاکره با ایران برای تمدید ترتیباتی هستند که بقای برجام را تضمین می‌کند. آنان همزمان از ایران خواسته‌اند با ورود به یک روند «دیپلماسی سازنده» نگرانی‌ها پیرامون فعالیت‌های هسته‌ای خود را کاهش دهد.
روز پنج‌شنبه، مقام‌های ارشد دیپلماتیک فرانسه و آلمان در موضع‌گیری‌های جداگانه تلاش کردند تأکید کنند که اقدام تروئیکای اروپایی برای فعال‌سازی «مکانیزم ماشه» به معنای پایان راه‌حل‌های دیپلماتیک نیست. «ژان نوئل بارو» وزیر خارجه فرانسه، در پیامی در پلتفرم «ایکس» نوشت: «ما مصمم هستیم از بازه ۳۰ روزه پیشِ رو برای گفت‌وگو با ایران استفاده کنیم. تعهد ما به دیپلماسی همچنان پابرجاست تا اطمینان حاصل شود ایران هیچ‌گاه به سلاح هسته‌ای دست پیدا نکند.» همچنین، «یوهان وادفول» وزیر خارجه آلمان، این تصمیم را آغازی برای «مرحله‌ای تازه» در مذاکرات دانست و گفت که بازگرداندن تحریم‌ها می‌تواند همزمان با گشوده‌شدن مسیری جدید برای تعامل سیاسی دنبال شود.
اروپا خواهان شفافیت هسته‌ای؛ ایران نگران سوءاستفاده اطلاعاتی
نشست اخیر ژنو، که پس از ماه‌ها گفت‌وگوهای فشرده میان عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران و همتایانش از سه کشور اروپایی برگزار شد، نشانه‌ای روشن از کاهش سطح تعاملات دیپلماتیک بود؛ نشستی که این بار تنها با حضور معاونان وزیران خارجه برگزار شد. با وجود این، بیانیه مشترک فرانسه، بریتانیا و آلمان در خصوص آغاز روند فعال‌سازی «مکانیزم ماشه» علیه ایران، فضای مذاکرات را وارد مرحله‌ای تازه کرد و عملاً از رسیدن دو طرف به یک بن‌بست حکایت داشت. اکنون پرسش اساسی این است که آینده دیپلماسی چگونه رقم خواهد خورد؟ آیا هنوز امکان بازگشت به میز مذاکره وجود دارد یا تصمیم اروپایی‌ها پرونده هسته‌ای ایران را به مسیر تقابل کشانده است؟ ایران بارها هشدار داده که در صورت فعال‌سازی «اسنپ‌بک» واکنشی سخت و جدی نشان خواهد داد؛ موضوعی که سناریوهای پیش‌روی تهران را به مسئله‌ای محوری در تحولات هفته‌های آینده تبدیل می‌کند.
تریتا پارسی، معاون اندیشکده آمریکایی «کوئینسی»، در تحلیلی نوشت: سه کشور اروپایی عضو گروه تروئیکای غربی (بریتانیا، فرانسه و آلمان) بر این باورند که فعال‌سازی مکانیسم ماشه ضرورتی تاکتیکی دارد؛ اقدامی که به‌زعم آنان می‌تواند ایران را وادار به بازگشت به میز مذاکره با آمریکا کرده و همچنین شرایط لازم برای دسترسی کامل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) به تأسیسات هسته‌ای ایران از جمله محل نگهداری اورانیوم غنی‌شده ۶۰ درصد را فراهم کند.
تریتا پارسی توضیح می‌دهد که در ظاهر، این خواسته‌ها منطقی به نظر می‌رسند، اما ایران از زاویه‌ای دیگر به ماجرا نگاه می‌کند. مقامات تهران نسبت به آژانس بی‌اعتمادند و بر این باورند که برخی اطلاعات محرمانه از درون این نهاد در اختیار سرویس‌های اطلاعاتی خارجی قرار گرفته است؛ اطلاعاتی که زمینه‌ساز ترور دانشمندان هسته‌ای ایران توسط موساد بوده است. به همین دلیل، از نگاه تهران، شفاف‌سازی بیشتر درباره محل ذخایر اورانیوم می‌تواند نه تضمینی برای اعتمادسازی، بلکه خطری بالقوه باشد که احتمالاً موج تازه‌ای از حملات هدفمند یا حتی عملیات هوایی آمریکا را به دنبال داشته باشد.
در ادامه تحلیل تریتا پارسی، او به تناقضی بنیادین اشاره می‌کند: ایران زمانی بر سر میز مذاکره حضور داشت که همزمان تحت بمباران اسرائیل و آمریکا قرار می‌گرفت. با این حال، کشورهای اروپایی عضو گروه تروئیکای غرببی اکنون بار دیگر از تهران می‌خواهند به گفت‌وگو بازگردد، بی‌آنکه در مقابل، شرطی مشابه برای واشنگتن مبنی بر توقف حملات نظامی مطرح شود.
به باور تریتا پارسی، شکاف عمیق در موضوع غنی‌سازی، محدود بودن فرصت دیپلماسی در دولت ترامپ و فشار فزاینده اسرائیل برای بازگشت به مسیر تقابل، همگی عواملی هستند که از سرگیری مذاکرات را از پیش محکوم به شکست می‌سازند؛ مگر آنکه هر دو طرف در موضوع حساس غنی‌سازی انعطاف نشان دهند. او هشدار می‌دهد که بازگشت به گفت‌وگو تحت چنین شرایطی نه‌تنها به توافقی پایدار منجر نخواهد شد، بلکه صرفاً می‌تواند آغاز جنگ را جلو بیندازد و شاید، همان‌طور که او تلویحاً نتیجه می‌گیرد، این دقیقاً همان هدفی است که برخی بازیگران به دنبال آن هستند.
اسنپ‌بک؛ فشاری دوچندان بر اقتصاد ایران در سایه تحریم‌های آمریکا و سازمان ملل
دکتر محمد عباس ناجی، کارشناس مسائل ایران در مرکز مطالعات «الأهرام»، معتقد است که تصمیم اروپا برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه نشان‌دهنده پایان اعتماد این قاره به ثمربخش بودن گفت‌وگو با تهران است. این اقدام پیامی روشن به ایران می‌فرستد؛ اروپا دیگر تمایلی به ادامه مذاکرات فرسایشی و بی‌نتیجه ندارد. زمان نیز رو به پایان است؛ چرا که تا ۱۸ اکتبر فاصله‌ای اندک باقی مانده و فرآیند اسنپ‌بک دست‌کم یک ماه در شورای امنیت طول می‌کشد.»
به گفته ناجی، فشارها بر ایران در چنین شرایطی دوچندان خواهد شد که ایران هم‌اکنون زیر بار تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا قرار دارد و با اجرای اسنپ‌بک، به‌طور همزمان با محدودیت‌های شورای امنیت نیز روبه‌رو می‌شود. این هم‌پوشانی می‌تواند فضای اقتصادی و سیاسی ایران را در شرایط بسیار سخت‌تری قرار دهد.»
به گفته دکتر ناجی، گزینه‌های ایران بسیار محدود و پرهزینه است؛ از کاهش همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی گرفته تا خروج از معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای، که برخی نمایندگان مجلس خواستار آن شده‌اند. مهم‌ترین برگ ایران بستن تنگه هرمز است، اما این اقدام برای خود ایران هم بسیار پرهزینه خواهد بود.»
برخی تحلیلگران فعال‌سازی مکانیسم ماشه را بیش از هر چیز ابزاری برای اعمال فشار سیاسی و اقتصادی بر ایران می‌دانند. اما در مقابل، گروهی از ناظران هشدار می‌دهند که این تصمیم می‌تواند زمینه‌ساز مرحله‌ای تازه از رویارویی باشد. دکتر محمد عباس ناجی در این‌باره می‌گوید: «نمی‌توان احتمال داد که اسنپ‌بک الزاماً به معنای آغاز جنگ باشد؛ اما تجربه نخستین جنگ ایران و اسرائیل نشان می‌دهد که چنین سناریوهایی دور از ذهن نیست. آن جنگ درست یک روز پس از پایان مهلت ۶۰ روزه ترامپ علیه ایران آغاز شد. اکنون نیز فعال‌شدن این سازوکار می‌تواند برای اسرائیل فرصتی تازه جهت اقدام نظامی فراهم کند.» او تاکید می‌کند: «حتی اگر در کوتاه‌مدت حمله‌ای صورت نگیرد، گزینه نظامی همچنان روی میز باقی خواهد ماند. چرا که اختلافات میان ایران، آمریکا و اسرائیل چه در حوزه برنامه هسته‌ای، چه توان موشکی و چه نفوذ منطقه‌ای نه سطحی است و نه به آسانی قابل حل.»
دکتر احمد الیاسری، کارشناس امور ایران تأکید کرد: مهم‌ترین مصادیق اجرای مکانیزم ماشه، بازگرداندن تحریم‌ها بر فناوری‌های هسته‌ای است که قبلاً مجاز به وارداتشان بود؛ از جمله صفحات و تجهیزات تخصصی فناوری صلح‌آمیز هسته‌ای. همچنین تحریم شرکت‌های بین‌المللی که خدمات فنی به برنامه هسته‌ای ایران ارائه می‌کنند و ممنوعیت تأمین موادی که ایران در توسعه موشک‌ها به‌کار می‌برد. وی تاکید کرد این روند عملاً ادامه همان شیوه ترامپ خواهد بود و علاوه بر نفت و انرژی و نقض حقوق بشر، شرکت‌های غربی مشارکت‌کننده در بخش صلح‌آمیز پروژه هسته‌ای ایران را نیز شامل می‌شود. وی همچنین اشاره کرد که از مهم‌ترین تحریم‌های احتمالی، تهدید شرکت‌های اروپایی فعال در بخش انرژی است؛ شرکت‌هایی که تاکنون معاملات نفت و گاز با ایران را جدا از محدودیت‌های برجام ادامه می‌دادند، اما این بار احتمال دارد مشمول تحریم شوند.
با اجرای مکانیزم ماشه، قطعنامه‌های پیشین شورای امنیت مجدداً لازم‌الاجرا خواهند شد. این قطعنامه‌ها شامل محدودیت‌های تسلیحاتی، محدودیت در برنامه موشکی، ممنوعیت صادرات و واردات برخی فناوری‌های حساس هسته‌ای و همچنین الزام کشورها به نظارت سخت‌گیرانه بر تبادلات مالی و بانکی با ایران است. در عمل، ایران در کنار تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا، بار دیگر با فشار هماهنگ و چندجانبه شورای امنیت روبه‌رو می‌شود که به لحاظ حقوقی برای همه کشورها الزام‌آور است. پیامد دیگر، مشروعیت‌یافتن فشارهای بین‌المللی علیه تهران است.
بازگشت تحریم‌های سازمان ملل می‌تواند راه را برای کشورهای بیشتری باز کند تا تحت پوشش قوانین بین‌المللی تعاملات اقتصادی و سیاسی خود با ایران را محدود یا قطع کنند. چنین شرایطی علاوه بر انزوای دیپلماتیک، تبادلات تجاری ایران را نیز بیش از پیش دشوار خواهد کرد.
