روز شعر و ادب فارسی / نگاهی به تحول زبان فارسی از دوره باستان تا امروز

فرارو- مهدی دهقان؛ 27 شهریور، به مناسبت بزرگداشت شهریار، به نام روز شعر و ادب فارسی نام‌گذاری شده است. ادبیات فارسی را باید یکی از مهم‌ترین و زیباترین میراث فرهنگی در سراسر جهان دانست. این میراث فرهنگی، در سایه زبان فارسی پرورش یافته است.

به گزارش فرارو، زیان فارسی پیشینه بسیاری طولانی‌ای دارد. این زبان که از جمله اولین زبان‌های تاریخ بشری است، در طول سالیان دچار تغییراتی شده است. با این حال پیوسته ریشه‌های آن حفظ شده و تا به امروز نیز یکی از پویاترین زبان‌های بشری بوده است.

فارسی باستان

در قرن هجدهم میلادی، عده‌ای از دانشمندان با بذل توجه به زبان‌های خاموش‌شده از قبیل لاتین و یونانی و فارسی و... دست به سلسله تحقیقاتی زدند. حاصل این تحقیقات کشف مجموعه زبان‌هایی بود که امروزه با نام زبان‌های «هندو-اروپایی» یا «هندو-آریایی» شناخته می‌شوند. همه زبان‌های زیرمجموعه زبان هندو-اروپایی -که زبان فارسی نیز یکی از آن‌هاست- با وجود اینکه تا به امروز دستخوش تغییرات زیادی بوده‌اند، اما همچنان ریشه‌های مشترکی دارند.

سیر تطور زبان فارسی را می‌توان به سه دوره فارسی باستان، فارسی میانه و فارسی جدید، تقسیم کرد. زیان‌های منشعب از فارسی باستان، خود به چهار دسته تقسیم می‌شوند که همه آن‌های انشعاب‌یافته از زبان فارسی باستان هستند؛ این چهار زبان عبارتند از: مادی، سکایی، اوستایی و فارسی باستان. در این بین تنها از زبان‌های فارسی باستان و زبان اوستایی آثاری به جا مانده و دو زبان دیگر –صرف نظر از تعدادی واژه به‌جامانده- به کلی به فراموشی سپرده شده‌اند.

زبان سکایی، زبان اقوامی از ایران بود که در شمال و شمال شرقی ایران ساکن بودند. همچنین زبان مادی نیز در بخش‌هایی از غرب و مرکز ایران، یعنی محلی که مادها در آن ساکن بودند، پویایی داشت. زبان فارسی باستان هم که در بخش‌های جنوبی ایران، مانند فارس، سخنوران زیادی داشت، نامش را از اقلیمی گرفت که زیست‌بوم این زبان بود؛ از این زبان، تعدادی کتیبه و سنگ‌نوشته از دوره‌های مختلف تاریخی به جا مانده است. زبان اوستایی که از جمله زبان‌های شرقی ایران بود نیز زبانی است که کتاب مقدس ایرانیان باستان، اوستا، به آن ثبت و ضبط شده است و به همین دلیل آن را زبان اوستایی می‌نامند. زبان‌هایی مانند سومری و اکدی و سریانی و عیلامی و آرامی نیز، از دیگر زبان‌هایی بودند که در دوران باستان و در بخشی از فلات ایران سخنورانی داشتند.

زبان‌های ایرانی میانه

زبان‌های ایرانی میانه را به دو گروه شرقی و غربی تقسیم می‌کنند. زبان‌های ایرانی میانه گروه شرقی، شامل زبان‌هایی از قبیل: زبان سغدی میانه و زبان سکایی میانه و زبان خوارزمی میانه و زبان بلخی می‌شوند. در این بین زبان سغدی متعلق به ولایت سغد با مرکزیت سمرقند و بخارا، زبان سکایی متعلق به شمال و شمال غربی، زبان خوارزمی متعلق به خوارزم –یعنی شمالی‌ترین بخش پادشاهی ایران- و زبان بلخی متعلق به بلخ و اطراف آن بوده است.

در دیگر سو زبان‌های فارسی میانه گروه غربی که به آن‌ها زبان پهلوی نیز می‌گویند، شامل زبان‌هایی از قبیل: زبان پهلوی اشکانی یا پهلوانیک یا پارتیک و زبان پهلوی ساسانی می‌شود.

زبان‌های ایرانی جدید

زبان‌های ایرانی جدید به هفده زبان تقسیم می‌شوند. زبان‌های پشتو، کردی، آسی، یغنابی، مونجانی، ارموری، کومزاری، زبان‌های پامیری، بلوچی، تاتی، تالشی، گیلکی، طبری، لری و بختیاری، زبان‌های ایالت فارسی، زبان‌های مرکزی ایران از قبیل لاسگردی، سرخه ای و... و زبان فارسی دری، از جمله زبان‌های فارسی جدید هستند.

در این بین، زبان ترکی آذری است که در دسته زبان‌های ایرنی قرار نمی‌گیرد؛ مردم آذربایجان که از اصیل‌ترین مردمان ایرانی به حساب می‌روند، پیش از ورود ترکان به ایران به زبان‌های ایرانی سخن می‌گفتند و رفته‌رفته و با همنشینی با اقوام ترک، زبان مردم این ناحیه به ترکی تغییر کرد. در واقع زبان مردم آذربایجان ایران در گذشته، یکی از زبان‌های ایرانی با نام «فهلوی آذری» بود که از زبان‌های هم‌خانواده زبان‌های پهلوی، تالشی و تاتی به شمار می‌رود. همچنین نام آذربایجان از واژه «اتروپاتن» که برگرفته از نام یکی از سربازان مادی به نام «آتروپات» است، گرفته شده است.

زبان فارسی دری، از دیرباز زبان مشترک و رسمی ایرانیان بوده است. این زبان، زبانی است که میدان تاخت و تاز آثار درخشان ادبیات ایران را فراهم آورده است. در طول سالیان، اقوام متفاوت ایرانی، زبان فارسی را مقری برای خلق آثار خود دانسته‌اند و همچنان نیز می‌دانند.

منابع: تاریخ زبان فارسی، دکتر مهری باقری | تاریخ ایران تا پیش از اسلام، رومن گیرشمن