پرتره محمدرضا شجریان، خسرو آواز ایران

فرارو- پربیراه نخواهد بود اگر محمدرضا شجریان را مهم‌ترین چهره موسیقی معاصر ایران بدانیم. مردی که ورای یک نام، تبدیل به نمادی فرهنگی در تاریخ هنر ایران شده است.

به گزارش فرارو، محمدرضا شجریان، نامی است که برای بسیاری از مردم ایران، به شکل مطلق نماینده موسیقی و آواز ایرانی است. گذشته از این شجریان در دیگر نقاط جهان نیز از شهرت ویژه‌ای برخوردار است. صدای جادویی شجریان در حافظه بخش زیادی از مردم ایران ثبت و ضبط شده است.

زندگی و فعالیت‌های محمدرضا شجریان

محمدرضا شجریان در 1 مهر 1319 در مشهد متولد شد. شجریان از همان دوران کودکی استعداد موسیقی‌اش را نمایان کرد. رفته‌رفته تحت نظارت پدرش –که فاری قرآن بود- شروع به قرائت قرآن کرد. محمد رضا شجریان در سال‌های ابتدایی جوانی‌اش به عنوان معلم در روستاهای مشهد فعالیت می‌کرد.

شروع فعالیت حرفه‌ای شجریان در حوزه موسیقی به سال 1346 برمی‌گردد؛ سالی که شجریان در تهران با احمد عبادی در تهران آشنا شد و با این آشنایی مسیر موسیقایی شجریان برای همیشه تغییر کرد. شجریان علاوه بر شرکت در کلاس‌های موسیقی احمد عبادی و اسماعیل مهرتاش، به یادگیری فنون خوشنویسی نیز پرداخت و در ادامه در این حرفه هم به درجه استادی رسید.

محمدرضا شجریان به این دلیل که در خانواده‌ای مذهبی به دنیا آمده بود، در ابتدا با نام هنری سیاوش بیدگانی به فعالیت موسیقی پرداخت. اما در ادامه با نام اصلی خود فعالیتش را ادامه داد. شجریان همزمان با فعالیت حرفه‌ای در موسیقی هرگز از آموختن دست نکشید و در حالی که مدت‌ها بود که به‌عنوان خواننده‌ای حرفه‌ای فعالیت می‌کرد، مدتی را به شاگردی فرامرز پایور گذراند. در ادامه نیز با شاگردی نزد نورعلی‌خان برومند، دانش موسیقایی‌اش را افزایش داد. او همچنین مدتی را نزد عبدالله دوامی به یادگیری ردیف‌های موسیقی ایرانی پرداخت.

شجریان با همراهی افرادی مانند محمدرضا لطفی، ناصر فرهنگ‌فر، حسین علیزاده، جلال ذوالفنون و داوود گنجه‌ای، گروهی را تشکیل دادند و فعالیت موسیقی این گروه نقش مهمی در دوام موسیقی سنتی ایران ایفا کرد.

در سال ۱۳۵۷، محمدرضا شجریان مانند بسیاری از هنرمندان از همکاری با رادیو و نهادهای دولتی کناره گرفت، چون سیاست‌های پخش آن زمان را نوعی ابتذال فرهنگی می‌دانست. پس از واقعهٔ ۱۷ شهریور، هوشنگ ابتهاج و گروه‌های شیدا و عارف نیز از رادیو خارج شدند و محمدرضا لطفی با حمایت ابتهاج «کانون چاووش» را تأسیس کرد. بیشتر اعضای این کانون همان هنرمندان گروه‌های شیدا و عارف بودند.

شجریان در کنار شهرام ناظری در چند آلبوم کانون چاووش آواز خواند. پس از این دوره، شجریان بیشتر وقت خود را صرف پژوهش و تدوین ردیف‌های آوازی و آموزش شاگردانش کرد. بعدها برخی از آثار چاووش مانند چاووش‌های ۱، ۶ و ۹ با حضور شجریان بازبینی و توسط مؤسسه آوای شیدا به مدیریت لطفی دوباره منتشر شدند.

دهه شصت اوج همکاری‌های شجریان و پرویز مشکاتیان بود. در این دوره شجریان مجددا دست به خلق آثاری زد که بار اجتماعی داشتند و در مورد شرایط موجود در سال‌های ابتدایی انقلاب بودند. این روند در دهه 70 نیز ادامه پیدا کرد.

محمدرضا شجریان در دهه هفتاد از همسر اولش، فرخنده گل‌افشان جدا شد و با کتایون خوانساری ازدواج کرد.

در دههٔ ۱۳۶۰، محمدرضا شجریان چندین آلبوم مهم منتشر کرد که بیشتر آن‌ها حاصل همکاری او با پرویز مشکاتیان بودند، از جمله بهاریه، جان عشاق و گنبد مینا. آخرین همکاری او با مشکاتیان به آلبوم قاصدک مربوط می‌شود که هرگز به‌صورت رسمی و با کیفیت مناسب منتشر نشد.

در سال ۱۳۷۴، آلبوم یاد ایام منتشر شد که نتیجهٔ کنسرت او در آمریکا و اولین همکاری با پسرش، همایون شجریان، بود. در سال ۱۳۷۷، شجریان با کیهان کلهر آلبوم شب، سکوت، کویر را عرضه کرد که مبتنی بر موسیقی مقامی شمال خراسان بود و سازهای محلی در آن حضور داشت. کمی بعد، او دوباره با گروه آوا همکاری کرد و دو آلبوم آهنگ وفا و آرام جان را منتشر کرد.

فعالیت شجریان در دهه هشتاد هم سیر صعودی داشت و در این دهه هم آثار ماندگار زیادی را خلق کرد. او در دهه نود به دلیل بعضی از مشکلات سیاسی‌، از آوازخواندن در ایران منع شد و این منع فعالیت تا پایان عمرش ادامه پیدا کرد.

در نهایت محمدرضا شجریان در 17 مهر 1399 دیده از جهان فروبست. مراسم تشییع پیکر او، بسیار باشکوه بود و با همراهی تعداد زیادی از مردم در گوشه و کنار ایران همراه شد.

شجریان رویای نجات‌دادن موسیقی ایران را داشت و تا حدی هم موفق بود. فارغ از همه حواشی موجود در مورد محمدرضا شجریان، نمی‌توان انکار کرد که او یکی از بزرگترین موسیقی‌دانان تاریخ ایران بود و پیوسته با عشق به ایران زندگی کرد.