چرایی تسلط هویت اسلام سیاسی در ایران

فرارو- یکی از عوامل تاثیرگذار بر سیاست خارجی که تا چند دهه پیش مورد غفلت قرار گرفته بود، «هویت» است. هویت از زمان فروپاشی شوروی و جنگ‌های بالكان و بعدها ظهور گروه‌های افراطی در خاورمیانه دوباره در كانون توجه علوم سیاسی و متخصصان سیاست و حتی سیاست مداران قرار گرفته است. هویت در همان حال كه می‌تواند زمینه‌ساز همكاری باشد، می‌تواند به گسترش جنگ و درگیری هم كمك كند. با این حال نظریات جریان اصلی توجهی به این عامل نداشته و بیشتر به قدرت، منافع، موازنه قوا، رقابت نظامی و ... اهمیت داده اند. اما در چند دهه اخیر ظهور نظریاتی همچون سازه انگاری، عوامل غیرمادی همچون هویت را در مرکز بحث قرار داده است. متاسفانه در ایران منابع کمی درباره تاثیر عامل هویت در سیاست خارجی وجود دارد. از این منظر تالیف کتاب «هویت و سیاست خارجی در ایران و خاورمیانه» توسط دکتر رحمن قهرمانپور جای غنیمت است.

كتاب حاضر كه نتیجه تحقیقات و مطالعات یك دهه گذشته نویسنده در زمینه هویت و سیاست خارجی است، می‌كوشد نشان دهد كه نحوه تعریف یك دولت از هویت خود، تأثیر مستقیمی بر عملكرد آن در سیاست خارجی دارد. نویسنده ابتدا به این موضوع مهم می‌پردازد كه چگونه یك هویت خاص با به كارگیری انواع چهره‌های قدرت تبدیل به قدرت مسلط می‌شود و می‌كوشد آن را بازتولید كند؛ اما چالش‌های داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی، بازتولید هویت مسلط را دشوار می‌كنند. لذا هویت دولت به مرور زمان تغییر می‌كند و این امر، خود را در سیاست خارجی نیز نشان می‌دهد.

کتاب «هویت و سیاست خارجی در ایران و خاورمیانه» در نُه فصل نگاشته شده است. نویسنده در فصل اول چارچوب نظری مورد استفاده در پژوهش را که سازه انگاری سیستمیک است شرح می دهد. در فصل دوم به تعریف هویت و نسبت آن با دیگر مفاهیم همچون ایدئولوژی پرداخته و انواع هویت و منابع آن را شرح می دهد. فصل سوم به رابطه هویت و سیاست خارجی اختصاص دارد و در فصل چهارم به هویت در خاورمیانه می پردازد.

اما مهم ترین فصل کتاب به نوعی فصل پنجم است که به رابطه هویت و سیاست خارجی در ایران می پردازد. نویسنده در این فصل به مباحث سیاست داخلی و چرایی مسلط شدن هویت اسلام سیاسی شیعی با محوریت قرائت روحانیون در ایران اشاره می کند و نتیجه می گیرد که دو خوانش یا قرائت اصلی از هویت جمهوری اسلامی ایران وجود دارد که عبارتند از اسلام سیاسی و اسلام پسا سیاسی و این دو هویت در سیاست خارجی به ترتیب مقاومت و تنش زدایی را در اولویت قرار می دهند.

فصول شش تا هشت کتاب نیز به موضوع هویت و سیاست خارجی در ترکیه، اسرائیل و مصر می پردازد و نتیجه می گیرد هر چهار بازیگر مورد مطالعه علی رغم تفاوت های زیاد، در مورد هویت اشتراکاتی با هم دارند و به طور مشخص همگی درگیر مساله بازتعریف هویت مسلط هستند. فصل پایانی کتاب نیز به جمع بندی و نتیجه گیری مولف درباره چشم انداز هویت ها در خاورمیانه اختصاص دارد. یکی از نتایج نویسنده در این کتاب این است که بن بست هویتی یکی از اصلی ترین دلایل بروز بحران در خاورمیانه است. به گمان نویسنده وقتی دولت ها در بازتولید هویت مسلط خود در داخل دچار مشکل می شوند برای حل برخی معضلات هویت متوجه سطح منطقه ای می شوند.

این کتاب اگرچه رویکردی آکادمیک دارد و در واقع موضوع تز دکترای نویسنده است، اما برای مخاطب عام نیز از جذابیت های خاصی برخوردار است. کتاب «هویت و سیاست خارجی در ایران و خاورمیانه» تالیف دکتر رحمن قهرمانپور در سال 1394 توسط انتشارات روزنه به بازار نشر ارائه شده است.