باخت بزرگ تولید به فیلترینگ؛ فاجعه اقتصاد آفلاین چگونه رخ داد؟

فعالان اقتصادی و کارشناسان بخش‌های مختلف اقتصاد ایران تعبیری که از «وضعیت زندگی بدون اینترنت» برای کسب‌وکار‌ها دارند، «باخت بزرگ تولید به فیلترینگ» است.

به گزارش دنیای‌اقتصاد، با دو هدف «شناسایی» همه ابعاد خسارت «زلزله فیلترینگ بر اقتصاد» و همچنین «اعلام» آن‌ها به سیاستگذار برای برون‌رفت از این فاجعه اقتصادی، اوضاع بازار‌های مختلف و شرایط این روز‌های سرمایه‌گذاری، تولید و فروش را بررسی کرده‌ایم.

نتایج این بررسی-از شرکت‌های بزرگ تا استارت‌آپ‌ها و در نهایت کسب‌وکار‌های خرد- نشان می‌دهد «ادامه حیات در اقتصاد منهای اینترنت، برای فعالان اقتصادی غیرممکن است» و تداوم محدودیت و اختلال در شبکه‌های مجازی، نه تنها اعتبار صنعتگران و تجار در بازار‌های جهانی را تحت تاثیر قرار می‌دهد که این تحدید اینترنت خود باعث تهدید رشد اقتصادی خواهد شد. قطع اینترنت، تولید در نیمی از بخش‌های اقتصاد ایران را محدود می‌کند؛ به‌طوری‌که نرخ رشد اقتصادی به‌طور چشمگیری کاهش می‌یابد.

دراین‌باره ۴۰ فعال اقتصادی در نظرسنجی ما آسیب‌های به‌وجودآمده در بخش تولید طی هفته‌های اخیر را تشریح کردند. در بازار مسکن نیز فیلترینگ باعث تشدید ابررکود شده است و بازار سرمایه هم در اقتصاد آفلاین در کوتاه‌مدت از سمت تقاضا، آسیب خواهد دید.

قطع اینترنت چطور میزان تولید را کم می‌کند؟

بررسی‌ها نشان می‌دهد که مکانیزم اثر قطع اینترنت بر واحد‌های صنعتی بسیار متنوع و پیچیده است و در هر رشته فعالیت یا حتی واحد صنعتی، عمق و دامنه متفاوتی دارد. گفتگو با صنعتگران، برخی فعالان بخش خصوصی و اعضای اتاق‌بازرگانی ایران حاکی از اثرگذاری قطع اینترنت بر واحد‌های تولیدی از سه‌مسیر متفاوت است.

در مسیر نخست، قطع اینترنت موجب خواهد شد تا محصول در جریان ساخت و تولید دچار مشکل شود و صنعت را از این ناحیه تحت فشار قرار دهد. این معضل عمدتا در صنایعی نظیر نساجی که دستگاه‌های ریسندگی از طرح‌های خاصی برای تولید پارچه استفاده می‌کنند یا در صنایع لبنیات، به‌ویژه تولید شیر که نیازمند پایش بسیار دقیق است یا در صنایع فولاد که محصول نهایی باید به سطح مشخصی از مقاومت برسد یا بخش دارو که حین تولید، نظارت هوشمند بر محصول نهایی یک مساله حیاتی است، بیشتر دیده می‌شود.

در عین حال به گفته برخی از فعالان بخش کشاورزی و آن‌دسته از فعالیت‌های تولید محصولات کشاورزی که در آن سمپاشی مزرعه با پهپاد انجام می‌شود یا آن بخش از فعالیت معدنی که سنجش و اکتشاف هوایی در آن پیوسته صورت می‌گیرد، از قطعی اینترنت ضربه دیده اند.

در مسیر دوم، قطع اینترنت بر تمام فرآیند‌های بیرون از کارخانه، اعم از تامین، توزیع، فروش یا دریافت سفارش، ترخیص کالا، قطعات و مواد از گمرک یا مسائل ارزی در بانک‌مرکزی تاثیر می‌گذارد؛ مواردی که بنا به تاکید عمده فعالان اقتصادی زمینه ناامنی سرمایه‌گذاری به دلیل ناتوانی واحد‌های صنعتی برای برنامه ریزی به‌منظور پاسخگویی به سفارش‌ها یا تلاش برای تامین نیاز‌های تولید را ایجاد کرده‌اند.

سومین ضربه قطعی اینترنت به تولید که قطعا اثرات مخربی نظیر افزایش بیکاری و کاهش رفاه ملی را در پی دارد، افت تقاضا و کاهش تولید در ماه‌های آتی است که زمینه کاهش سود و حتی افزایش زیان تولیدکنندگان را فراهم می‌کند؛ موضوعی که همین حالا در صنعت غذا خود را نشان داده است.

به گفته برخی از فعالان صنعت غذا، مهرماه در هر سال موعد رشد تولید به دلیل بازگشایی مدارس است؛ اما امسال به دلیل نوسانات در بازگشایی و برگزاری کلاس‌های آموزشی در سطح مدارس و دانشگاه ها، افت سفارش‌ها کاملا محسوس است و دست‌کم تا این لحظه، میزان تقاضای صنعت غذا حتی از مهرماه سال قبل که کرونا وضعیت سختی را به کشور تحمیل کرده بود، کمتر است یا در همان میزان باقی مانده است.

پاسخ دهندگان «دنیای‌اقتصاد» که از صنایعی همچون تولید وسایل سرمایشی و گرمایشی، قطعه و مجموعه‌های خودرویی، مواد غذایی و نوشیدنی، لوازم‌خانگی، صنعت روغن، ماشین‌آلات صنایع فرش و پارچه و نیز صنعت سیم و کابل هستند، عموما تاکید دارند از آنجا که مشخص نیست چه زمان اینترنت قطع و چه زمان وصل می‌شود، تولیدکننده در بحرانی گرفتار شده است که پیش‌بینی و کنترل آن ممکن است.

تاکید عمده افراد این است که حتی اگر اینترنت به طور کامل قطع بود، زیان آن کمتر بود؛ چرا که دستور تعطیلی خط از هرگونه زیان ورود مواد اولیه به خط جلوگیری می‌کند حال آن که در وضعیت فعلی که صنایع با شرایط نه‌چندان مناسبی روبه‌رو هستند، وزن زیان را در کل فعالیت سالانه شرکت بالا می‌برد.

درخواست صنعتگران عموما این است که به‌واسطه مسائلی که ارتباط چندانی به صنایع ندارد، اینترنت که مجرای خلاقیت و ارتباط است قطع نشود. جالب اینکه این گفته را به شکل دیگری، معاون مرکز پژوهش‌های اتاق بازرگانی ایران هم مطرح کرده است. منیره امیرخانلو، معاون مرکز پژوهش‌های اتاق ایران می‌گوید: اینترنت با قطعی و اختلالاتی مواجه شده و بر کسب‌وکار‌ها تاثیر گذاشته است و گزارش شامخ هم این موضوع را تایید می‌کند. در شهریور سوالی از کسب‌وکار‌ها پرسیدیم که پیش‌بینی می‌کنید در ماه آینده میزان فعالیت‌هایتان چطور باشد؟ بخش خدمات پیش‌بینی کاهش فعالیت‌ها را داشتند. بازخورد‌هایی که از شرکت‌های خدماتی داشتیم این بود که به دلیل اختلالاتی که در اینترنت رخ داده، سرعت انجام فعالیت‌ها در ارائه خدمات، کند شده است. این موضوع در بخش‌های حمل‌ونقل و گردشگری بیشتر بوده است.

به گفته امیرخانلو، اگر روند اختلال در اینترنت و فیلترینگ ادامه‌دار شود، در بخش خدمات با کاهش میران فعالیت‌ها مواجه خواهیم بود. او می‌افزاید: در گزارش سازمان‌های دیگر هم این موضوع تایید شده است و گفته می‌شود معیشت حدود ۹میلیون خانوار ایرانی بر اثر اختلال در اینترنت و فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی به خطر افتاده و روزانه ۱۱۰میلیون تومان به آن‌ها خسارت وارد شده است.

معاون مرکز پژوهش‌های اتاق ایران عنوان می‌کند: با تداوم این روند بخش‌های خدماتی پیش‌بینی رکود را در فعالیت‌های خود دارند. در کنار بخش خدمات نیز نااطمینانی‌ای که دسترسی به اینترنت و سرویس‌های مبتنی بر آن برای کسب‌وکار‌ها و مشتریان ایجاد کرده است می‌تواند آثار منفی برای سرمایه‌گذاری و به‌خصوص در زمینه آی‌سی‌تی داشته باشد که اثر آن در وضعیت کلان اقتصادی قابل مشاهده است.

تصویر واضح قطع‌شدن اینترنت

یک فعال صنعت لوازم‌خانگی درباره وضعیت تولیدکنندگان در روز‌های اخیر می‌گوید: آنچه این روز‌ها توان فرساست، مشکلی است که در بخش تامین بر صنعت لوازم‌خانگی حاکم شده و موجبات افزایش هزینه ارتباط، اختلال در تامین و مشکلات در سفارش گیری را ایجاد کرده است. به گفته این فعال صنعتی، خطوط تولید و دستگاه‌های مونتاژ به دو دلیل مدت هاست به اینترنت داخلی شرکت‌ها و خطوط LAN وصل شده اند و از این نظر مشکلی وجود ندارد. چون کشور تجربه حمله سایبری را داشته و قبلا نیز مساله قطع اینترنت رخ داده اغلب شرکت‌ها مگر آن‌ها که از بازو‌های روباتیک بسیار پیشرفته استفاده می‌کنند، با چالش قطعی اینترنت در خط تولید روبه‌رو نیستند؛ اما تداوم اختلال در بخش تامین، سفارش و فروش می‌تواند زمینه کاهش درآمد و افت تولید را ایجاد کند.

یکی از تولیدکنندگان باسابقه این بخش هم که شرکت متبوعش بیش از ۶دهه است در بخش سرمایشی و گرمایشی فعالیت دارد، می‌گوید: تعجب می‌کنم چرا کسی به وضعیت فعلی رسیدگی نمی‌کند؟ اینترنت روغن تسهیلگر تمام صنایع است و قطع آن چرخ بخش صنعت را از حرکت بازمی‌دارد. البته واقعا اگر این درک در بین سیاستگذاران وجود ندارد که چه ضربه‌ای از ناحیه یک‌ماه قطعی اینترنت به اقتصاد وارد شده، همان بهتر که ما نیز حرفی نزنیم؛ چرا که امروز دیگر نمی‌توان به عصر تلکس و فکس برگشت.

امروز تولیدکننده صنعت غذا که در کار ساخت ماکارونی است باید در لحظه قیمت گندم را داشته باشد تا بداند به چه بهایی محصولش را بفروشد. برای سایر صنایع هم قیمت مواد اولیه و کامودیتی‌ها مهم است. ولی قطعی اینترنت سبب شده است تا شفافیت و دسترسی به اطلاعات در صنایع کمرنگ شود. صریح بگویم امروز هستی مملکت به اینترنت وابسته است و این روالی جهانی است. کسی که واقعیتی اینچنینی را نمی‌پذیرد و می‌خواهد از کنار این موضوع بگذرد، قطعا به گزارش دهی ما نیازی ندارد.

مثلی هست که شما می‌توانید کسی را تا لب آب ببرید، اما نمی‌توانید به زور او را مجبور به نوشیدن آب کنید. وضعیت ما نیز همین گونه است. این صنعتگر تاکید می‌کند: اگر اینترنت وصل نشود دنیا به آخر نمی‌رسد؛ اما قطعا سرعت به قهقرا رفتن صنایع و کل اقتصاد سریع‌تر می‌شود.

یک فعال صنعت روغن نیز با اشاره به تاثیر غیرمستقیم قطع‌شدن اینترنت در حوزه فعالیت خود به «دنیای‌اقتصاد» گفت: خطوط تولید ما اثری از قطع اینترنت ندیده اند؛ چون در خطوط ما روبات وجود ندارد، اما اینگونه نیست که بر کل فعالیت اقتصادی این صنعت اثر نگذاشته باشد. قطعا برخی از صنایع از جمله صنعت دارو فشار بالایی را از ناحیه قطع اینترنت دریافت کرده اند. اما کل صنایع به دلیل کندی و قطع اینترنت و تاثیری که بر شبکه داخلی داشته، زیر فشار هستند و از این ناحیه ضربه دیده اند.

در عین حال کاهش سرعت اینترنت زمینه ساز کاهش سرعت انتقال اطلاعات بوده و بر سامانه‌های گمرکی یا سامانه‌های رسمی نهاد‌هایی نظیر صمت یا بانک مرکزی که باید در بستر آن‌ها داده جابه‌جا شود، اثر سوء می‌گذارد. در این خصوص، فعالان صنعت خودرو و قطعات وابسته نیز تاکید دارند با وجود نامشخص بودن اثر قطعی اینترنت بر خطوط تولید در هفته‌های گذشته، مشکلاتی جدی در زمینه ارتباطات، تامین و ثبت‌سفارش برای سازندگان مجموعه‌های خودرویی و حتی خودروسازان شکل گرفته است.

البته فعلا گزارشی از بحران در خط تولید مشاهده نشده است؛ اما نمی‌توان این ادعا را هم مطرح کرد که خطوط تولید ضربه ندیده اند؛ بنابراین باید مدتی منتظر اطلاعات تکمیلی ماند. نگاهی به آنچه در طول چهار هفته گذشته بر کسب وکار‌های صنعتی و معدنی گذشته است نشان می‌دهد سیاستگذار در صورتی که به پرونده قطع یا تحدید اینترنت رسیدگی نکند، فلج مقطعی برخی اندام‌های اقتصاد ایران به بحرانی تمام عیار بدل خواهد شد.

در سالیان اخیر اقتصاد کشور با چالش‌های بسیار اعم از افول تشکیل سرمایه، قفل شدن نظام بانکی، تحریم، و مساله مداخلات دولتی در تولید و تجارت روبه‌رو بوده و همین مسائل بخش زیادی از بنیه کشور را گرفته اند. در این شرایط ورود فعالیت اقتصادی به فاز آفلاین می‌تواند وخامت حال بیمار را دوچندان کرده و شرایط را برای یک رکود تولید بلندمدت مهیا کند. پدیده هم آیندی بحران‌ها در اقتصاد که پیش‌تر در کشور‌هایی نظیر آرژانتین، ترکیه، شرق آسیا و اروپای شرقی فجایع بسیاری رقم زده، ممکن است به دلیل جیره بندی اینترنت در ایران نیز تکرار شود.

از آنجا که اینترنت یکی از مسیر‌های اصلی تخریب خلاق در اقتصاد است، و اقتصاد ایران طی سالیان اخیر از این مسیر بهره وری مناسبی را تجربه کرده و اقتصاد اطلاعات یکی از مسیر‌های اصلی جذب سرمایه، ایجاد اشتغال و رشد رفاه بوده، تداوم تحدید و مسدودسازی اینترنت چیزی جز گرفتن «خلاقیت» از صنعتگران نیست. در واقع سیاست کنونی سیاستگذار، نه تسهیل مسیر برای «تخریب خلاق» بلکه گام گذاشتن در مسیر تخریب خلاقیت است؛ موضوعی که نتیجه نهایی آن چیزی جز نابودی بخش دانش بنیان اقتصاد ایران نیست.