چرا هند و چین از قطع خرید نفت روسیه سرباز می‌زنند؟

فرارو- کیث جانسون، خبرنگار ارشد حوزه ژئواکونومی و انرژی در نشریه فارن پالیسی

به گزارش فرارو به نقل از نشریه فارن پالیسی، دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده، طی هشت سال و نیم گذشته فضای عمل گسترده‌ای برای ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، فراهم کرده بود؛ اما به نظر می‌رسد اکنون صبر او به سر آمده است. ترامپ به شدت از خودداری پوتین در پایان دادن به جنگ روسیه و اوکراین ناامید شده و ضرب‌الاجل ۵۰ روزه‌ای را که پیش‌تر برای دستیابی به توافق صلح تعیین کرده بود، کاهش داده است. او هشدار داده که در صورت عدم توافق، تحریم‌های بیشتری از جمله اعمال تعرفه‌های ثانویه علیه کشورهایی نظیر هند و احتمالاً چین که همچنان به واردات نفت از روسیه ادامه می‌دهند ـ در راه خواهد بود. ترامپ ماه گذشته در جریان سفر به اسکاتلند تاکید کرد که فقط ۱۰ روز دیگر به روسیه مهلت می‌دهد؛ مهلتی که تا هشتم اوت ادامه خواهد داشت.

جنگ تجاری ترامپ علیه هند؛ تعرفه ۵۰ درصدی و پیامدهای شوک‌آور

روز چهارشنبه، تنها دو روز پیش از پایان ضرب‌الاجل تعیین‌شده، دونالد ترامپ رسماً تعرفه‌های ثانویه علیه هند را اعمال کرد و با صدور یک فرمان اجرایی، نرخ تعرفه واردات آمریکا از هند را به ۵۰ درصد افزایش داد؛ ۲۵ درصد از این افزایش به دلیل سیاست‌های تجاری مغضوب ترامپ و ۲۵ درصد دیگر به دلیل ادامه وابستگی هند به نفت روسیه اعمال شده است که بخش دوم تعرفه از ۲۱ روز آینده اجرایی خواهد شد.

در نخستین سال از دور دوم ریاست‌جمهوری خود، ترامپ از برخوردی تند و حتی تحقیرآمیز با ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین در دفتر بیضی، اکنون به وعده ارسال سامانه‌های موشکی پاتریوت بیشتر برای او رسیده است. هفته گذشته، ترامپ در واکنش به تهدید تلویحی دیمیتری مدودف، رئیس‌جمهور پیشین روسیه، مدعی شد که دو زیردریایی «هسته‌ای» را به روسیه نزدیک‌تر کرده است؛ هرچند هنوز روشن نیست منظور او زیردریایی‌های مجهز به تسلیحات هسته‌ای بوده یا زیردریایی‌هایی با پیشران هسته‌ای، چرا که آمریکا هر دو نوع را در اختیار دارد.

این تحرکات مانع از تداوم تلاش‌های دیپلماتیک ترامپ نشده است. روز چهارشنبه، دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، استیو ویتکاف را راهی مسکو کرد؛ جایی که بنا به گزارش وی طی نشستی سه‌ساعته با ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه به گفت‌وگو پرداخت. هیچ‌یک از طرفین جزئیاتی از محتوای مذاکرات ارائه نکرده‌اند، اما ترامپ پیش‌تر تأکید کرده بود که روسیه و اوکراین باید «به توافقی برسند که در آن دیگر کسی کشته نشود.» همچنین گفته می‌شود ترامپ پس از بازگشت ویتکاف از مسکو، به رهبران اروپایی اعلام کرده قصد دارد هفته آینده به صورت حضوری با پوتین دیدار کند و پس از آن، نشستی سه‌جانبه میان خود، پوتین و ولودیمیر زلنسکی برگزار کند؛ هرچند هنوز روشن نیست که رهبران روسیه و اوکراین با این دیدارها موافقت کرده‌اند یا خیر

جنگ نفتی ترامپ؛ حمله به شریان حیاتی اقتصاد روسیه از مسیر هند

دونالد ترامپ معمولاً به عقب‌نشینی‌های ناگهانی یا عبور از ضرب‌الاجل‌هایی که خود تعیین کرده، شناخته می‌شود؛ اما اعمال تعرفه‌های جدید علیه شرکای تجاری آمریکا در اول اوت می‌تواند نشانه‌ای از تغییر رویکرد او باشد. توری تاوسیگ، عضو ارشد اندیشکده شورای آتلانتیک و مدیر پیشین شورای امنیت ملی آمریکا در امور اروپا و همچنین هماهنگ‌کننده وزارت دفاع آمریکا برای اجلاس ناتو ۲۰۲۴، این موضوع را مطرح کرده است. تاوسیگ می‌گوید: «در این مقطع، دولت ترامپ هزینه‌هایی را که وعده داده بود، اجرایی کرده است و حالا رئیس‌جمهوری را می‌بینیم که روز به روز بیش از پیش از رئیس‌جمهور پوتین ناامید می‌شود.»

آنچه هنوز به روشنی مشخص نیست، این است که ولادیمیر پوتین تا چه اندازه تهدیدهای ترامپ را جدی می‌گیرد. گزارش‌های اولیه حاکی از آن است که رئیس‌جمهور روسیه تمایل دارد این تهدیدها را نادیده بگیرد و مشخص نیست این اقدامات چه تأثیری بر ماشین جنگی روسیه خواهد داشت. اولین فارکاس، معاون پیشین وزیر دفاع آمریکا در امور روسیه و اوراسیا در دولت اوباما می‌گوید: «این اقدامات شاید پوتین را وادار به تجدیدنظر در رویکردش کند، اما تصور من این است که او همچنان باور دارد می‌تواند بر ویتکاف و قطعاً بر رئیس‌جمهور ترامپ نفوذ داشته باشد. پوتین هر کاری می‌کند تا زمان بخرد. او فقط به یک روز بیشتر نیاز دارد تا یک گام دیگر بردارد و این تاکتیک مدت‌هاست که برایش جواب داده است. اما بدون تغییری اساسی در راهبردش، این روش نمی‌تواند تا همیشه مؤثر باقی بماند.»

آخرین دور فشارهای آمریکا اکنون بر بخش انرژی روسیه متمرکز شده است؛ حوزه‌ای که همچنان به عنوان شریان حیاتی اقتصاد روسیه و منبع اصلی تأمین مالی جنگ این کشور در اوکراین محسوب می‌شود. گزارش‌ها نشان می‌دهد دولت ترامپ در حال بررسی تحریم‌های تازه‌ای علیه «ناوگان سایه» نفتکش‌های روسی است؛ ناوگانی متشکل از کشتی‌هایی که با دور زدن تحریم‌های غرب، به صادرات نفت روسیه ادامه می‌دهند. این در حالی است که بریتانیا و اتحادیه اروپا برخلاف ایالات متحده، امسال نیز تحریم نفتکش‌های روسی را در دستور کار خود حفظ کرده‌اند؛ اقدامی که تأثیر محسوسی در محدود کردن درآمدهای نفتی روسیه داشته است.

اما روز چهارشنبه، گام بزرگ‌تر و جنجالی‌تری برداشته شد؛ دونالد ترامپ که پیش‌تر تهدید کرده بود برای مجازات خریداران عمده نفت روسیه به ویژه هند  از تعرفه‌های ثانویه استفاده خواهد کرد، این تهدید را عملی کرد. بر اساس تصمیم جدید، اگر هند به خرید نفت خام روسیه ادامه دهد؛ امری که از سال ۲۰۲۲ با نوعی چشم‌پوشی ضمنی غرب همراه بوده است،  ترامپ تعرفه‌ای اضافی به میزان ۲۵ درصد بر صادرات هند به آمریکا وضع خواهد کرد. مقامات دولت ترامپ همچنین از احتمال وضع تعرفه‌های ثانویه علیه دیگر مشتریان بزرگ نفت روسیه از جمله چین سخن گفته‌اند، اما تمرکز اصلی تهدیدها تاکنون بر هند بوده است؛ آن هم در شرایطی که اختلافات تجاری گسترده‌تری میان دو کشور باعث وضع تعرفه ۲۵ درصدی آمریکا در اوایل ماه جاری شد.

هدف ترامپ از اعمال این تعرفه‌های ثانویه، تشدید فشار اقتصادی بر درآمدهای نفتی روسیه و ناگزیر ساختن پوتین به حضور در پای میز مذاکره است. حتی اگر این راهبرد نتیجه بدهد و هند واردات نفت خام متوسط مورد نیاز پالایشگاه‌های خود از روسیه را متوقف کند، تنها حدود ۳ میلیارد دلار از درآمد ماهانه روسیه کاسته خواهد شد. در صورت تشدید جنگ تجاری با چین و هدف‌گذاری برای توقف خرید نفت روسیه توسط پکن، این رقم می‌تواند تا ۷ میلیارد دلار در ماه نیز افزایش یابد.

ترامپ می‌توانست همین میزان فشار اقتصادی را بدون آنکه بار مالی بیشتری به دوش مصرف‌کنندگان آمریکایی بیاندازد صرفاً با حمایت از پیشنهاد گروه ۷ برای کاهش سقف قیمت صادرات قانونی نفت روسیه در تابستان امسال اعمال کند؛ اما چنین اقدامی صورت نگرفت. از سوی دیگر، ساختار پالایشگاهی هند به گونه‌ای است که این کشور را به مقصدی چندان جذاب برای نفت خام آمریکا تبدیل نمی‌کند، حتی اگر کاهش قیمت، هزینه تولید نفت در آمریکا را پایین آورده بود.

معمای انرژی ترامپ؛ فشار بر روسیه یا شلیک به پای اقتصاد آمریکا؟

یک مشکل اساسی دیگر نیز وجود دارد: حذف بخشی از نفت روسیه از بازار جهانی  یا حتی تهدید به این اقدام ـ به احتمال زیاد موجب افزایش قیمت جهانی نفت و به تبع آن بنزین خواهد شد. اگر قیمت نفت از محدوده فعلی (میانه ۶۰ دلار برای هر بشکه) به میانگین ۸۰ دلار افزایش یابد؛ سناریویی که در صورت خروج حجم قابل توجهی از نفت از بازار ممکن است رخ دهد،  روسیه همچنان می‌تواند به درآمدزایی ادامه دهد.

کریگ کندی، پژوهشگر دانشگاه هاروارد و کارشناس انرژی روسیه معتقد است «در نهایت، هدف ما این است که ماشین جنگی روسیه را از منابع مالی محروم کنیم. اما چالش اصلی این است که چگونه باید به این هدف دست یافت. محدود کردن عرضه نفت روسیه در بازار جهانی راه‌حل مناسبی نیست، چرا که چنین اقدامی قیمت نفت را برای همه افزایش خواهد داد. راه درست، قطع مستقیم درآمد نفتی روسیه است؛ اما این هدف با اعمال تعرفه‌های ثانویه بر صادرات دارویی هند به نیوجرسی محقق نخواهد شد.»

کندی می‌گوید: «اگر می‌خواهیم تحریم‌ها تأثیرگذار باشند، باید با دقت و حساب‌شده طراحی شوند. اقدامات عجولانه راه به جایی نمی‌برد. آیا این سیاست‌ها واقعاً منسجم و پایدارند؟ و چگونه قرار است درآمدهای روسیه را به طور مؤثر کاهش دهند؟» درگیری‌ها بر سر انرژی ممکن است پیچیده‌تر شود، زیرا اوکراین همچنان به حمله به پالایشگاه‌های نفت روسیه ادامه می‌دهد؛ اتفاقی که احتمالاً مسکو را وادار می‌کند در ماه‌های پیش رو نفت خام بیشتری صادر کند، درست در زمانی که خریداران اصلی تحت فشار قرار گرفته‌اند تا واردات خود را کاهش دهند.

هنوز روشن نیست ترامپ با تکیه بر کدام مبانی قانونی قادر به اعمال تعرفه‌های ثانویه خواهد بود. فرمان اجرایی اخیر او به قانونی متعلق به دوران ریاست‌جمهوری جیمی کارتر درباره وضعیت اضطراری ملی استناد می‌کند؛ قانونی که هیچ ارتباط مستقیمی با واردات انرژی هند ندارد. در همین حال، لایحه‌ای در سنای آمریکا که مجوز اعمال تعرفه‌های سنگین ثانویه را صادر می‌کند، به درخواست خود ترامپ فعلاً در کنگره متوقف مانده است. ترامپ در بهار امسال اقدام مشابهی را علیه خریداران نفت ونزوئلا وعده داده بود، اما دولتش تا امروز نه‌تنها اقدامی عملی انجام نداده، بلکه حتی اشاره‌ای نیز به آن نکرده است.

پشت پرده مقاومت هند و چین؛ چرا خرید نفت روسیه متوقف نمی‌شود؟

در هر حال، هند و چین با تهدیدهای ترامپ درباره تعرفه‌های ثانویه با قاطعیت واکنش نشان داده‌اند. وزارت امور خارجه هر دو کشور با صدور بیانیه‌هایی تصریح کرده‌اند که در صورت اقتضای منافع اقتصادی و امنیت ملی‌شان، خرید نفت از روسیه را ادامه خواهند داد. هند و چین مانند بسیاری دیگر از کشورها، هم‌اکنون در حال مذاکره با دولت ترامپ بر سر توافق‌های تجاری هستند؛ اما چین به‌ویژه از اهرم‌های فشار قوی‌تری برخوردار است. مذاکرات تجاری میان واشنگتن و پکن همچنان ادامه دارد و سلطه چین بر بازار مواد معدنی کمیاب؛ ابزاری که پیش‌تر نیز تمایل خود را برای استفاده از آن به عنوان اهرم فشار نشان داده بزرگ‌ترین برگ برنده پکن در این تقابل محسوب می‌شود.

اولین فارکاس، که اکنون مدیریت اجرایی مؤسسه مک‌کین را بر عهده دارد، می‌گوید: «رئیس‌جمهور ترامپ در مواجهه با هند، اهرم فشار به‌مراتب بیشتری نسبت به چین در اختیار دارد. البته اقداماتی هم هست که می‌توان در قبال چین انجام داد.» تاکنون، ترامپ برای اعمال تحریم‌های گسترده‌تر علیه روسیه با هدف واداشتن پوتین به میز مذاکره تردید نشان داده است؛ طبق گزارشی که اخیراً کارکنان دموکرات مجلس سنا منتشر کرده‌اند، دولت ترامپ از آغاز کار خود در ژانویه، پس از بایدن، هیچ تحریم تازه‌ای علیه روسیه وضع نکرده است؛ اما هنوز اهرم‌های دیگری در اختیار دولت آمریکا قرار دارد که می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد.

این اقدامات می‌تواند شامل گسترش تحریم‌ها علیه شرکت‌های غیرنظامی روسیه باشد که از پایگاه صنعتی-دفاعی این کشور حمایت می‌کنند و همچنین اعمال محدودیت‌های بیشتر بر صادرات دیگر محصولات روسیه، فراتر از حوزه انرژی؛ از جمله فلزات، کودهای شیمیایی و سایر محصولات کشاورزی. همان‌طور که نیکلاس فنتون و ماریا اسنگوایا اخیراً در فارن پالیسی مطرح کردند، این تدابیر می‌تواند دامنه فشار اقتصادی بر مسکو را به طور قابل توجهی افزایش دهد.

ضربه نهایی به کرملین؛ عوارض نفتی برای تأمین مالی بازسازی اوکراین

کریگ کندی، کارشناس انرژی دانشگاه هاروارد معتقد است: یکی دیگر از گزینه‌های پیش‌رو، پیگیری طرح دیرینه مصادره حدود ۳۰۰ میلیارد دلار از ذخایر ارزی مسدود شده روسیه در نظام بانکی غرب و تخصیص آن برای تقویت مجدد توان تسلیحاتی و بازسازی آینده اوکراین است. راه‌های دیگری نیز برای وادار کردن روسیه به پرداخت هزینه‌های جنگ وجود دارد و یکی از این راه ها این است که  بر صادرات قانونی نفت روسیه، عوارض ساده‌ای بر حمل‌ونقل وضع شود تا این درآمدها مستقیماً صرف تسلیح یا بازسازی اوکراین شود.

توری تاوسیگ، عضو شورای آتلانتیک می‌گوید: «این گزینه‌ها همواره مطرح بوده‌اند، اما رئیس‌جمهور ترامپ تاکنون تمایلی به اجرایی کردن آن‌ها نشان نداده است. اکنون اما به نقطه‌ای رسیده‌ایم که اگر ویتکاف از مسکو دست خالی بازگردد، احتمال جدی وجود دارد که ترامپ به اعمال برخی از این فشارهای اقتصادی متوسل شود.»

در همین حال، اوکراینی‌ها نیز پیشنهادهای مشخصی روی میز دارند. آندری یرماک، رئیس دفتر ریاست‌جمهوری اوکراین، روز دوشنبه در یادداشتی در واشنگتن‌پست تأکید کرد: «مجتمع نظامی-صنعتی روسیه باید هدف قرار گیرد.» او به طور ویژه خواستار تحریم کامل آژانس هسته‌ای روسیه (روس‌اتم) و سازمان فضایی این کشور (روسکاسموس) شد و تأکید کرد: «همکاری‌های علمی و دانشگاهی غرب باید برای این نهادها به طور کامل ممنوع شود.» یرماک همچنین خواستار «محاصره اقتصادی کامل» روسیه شد.

اینکه ترامپ تا چه اندازه از نظر حقوقی قادر به اجرای این اقدامات خواهد بود یا اصلاً تمایل شخصی به عملی کردن آن‌ها دارد یا نه هنوز روشن نیست. اولین فارکاس می‌گوید: «تمام آنچه رئیس‌جمهور ترامپ تاکنون انجام داده، بیشتر جنبه ارسال سیگنال داشته است. هنوز هیچ اقدامی از سوی او ندیده‌ایم که بتواند روسیه را به طور قطعی به این جمع‌بندی برساند که دیگر امکان پیروزی در این جنگ را ندارد.»