از استانبول تا ژنو؛ مسیر ناهموار اعتماد
مکانیسم ماشه؛ اهرم فشار اروپا یا قمار پرهزینه
دیدار ولادیمیر پوتین و مسعود پزشکیان در حاشیه اجلاس شانگهای نشانه تقویت همگرایی روسیه، چین و ایران برای مقابله با فشارهای غرب است. مسکو و پکن ایران را ستون راهبردی در پروژه‌های اوراسیایی و کمربند و جاده می‌دانند. همزمان، اروپا با تهدید مکانیسم ماشه در پی بازگشت تحریم‌هاست، در حالی‌که روسیه و چین برای تمدید قطعنامه ۲۲۳۱ تلاش می‌کنند. اختلافات عمیق ایران و اروپا، جنگ اوکراین و حملات اسرائیل فضای بی‌اعتمادی را تشدید کرده و مسیر دیپلماسی را مبهم ساخته است.
فرارو- گزارش‌های منتشرشده از منابع روسی نشان می‌دهد دیدار ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه با مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران در حاشیه اجلاس سازمان همکاری شانگهای، تنها یک ملاقات تشریفاتی نبوده است. پشت این دیدار، پیام راهبردی روشنی نهفته است: مسکو و پکن قصد دارند با هم‌افزایی، بلوک بین‌المللی تازه‌ای ایجاد کنند؛ بلوکی که هدف آن کاهش نفوذ غرب در آسیا و خاورمیانه عنوان می‌شود. در همین حال، برگزاری نشست شانگهای برای تهران به منزله فرصتی کم‌نظیر بود؛ فرصتی برای بازتعریف جایگاه منطقه‌ای و جهانی ایران در زمانی که فشارهای اروپا بر سر پرونده هسته‌ای به شکلی محسوس افزایش یافته است.
به گزارش فرارو، یک مقام ارشد روس و چند دیپلمات نزدیک به کرملین در گفت‌وگو با «ارم نیوز» فاش کرده‌اند که مسکو، ایران را ستون اصلی در شکست سیاست انزوایی می‌داند که اتحادیه اروپا در سایه پرونده هسته‌ای علیه تهران دنبال می‌کند. به گفته این منابع، امروز دستورکار روسیه و چین در یک نقطه کلیدی به هم گره خورده است: حمایت عملی از کشورهایی که زیر فشار تحریم‌های غربی قرار دارند و ایجاد فرصت‌های تازه برای تحرک آن‌ها در عرصه بین‌المللی.
در همین راستا، منابع دیپلماتیک تأکید کرده‌اند که ولادیمیر پوتین در دیدار اخیر خود با مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران، به شکل ویژه بر گسترش ادغام تهران در پروژه‌های زیرساختی مرتبط با ابتکار «کمربند و جاده» پافشاری کرده است؛ طرحی بلندپروازانه که می‌تواند برای ایران نه‌تنها یک دریچه اقتصادی تازه بگشاید، بلکه به‌مثابه ابزاری راهبردی در برابر فشارهای فزاینده اروپا عمل کند.
از نگاه مسکو و پکن، ایران صرفاً یک شریک منطقه‌ای نیست؛ بلکه بخشی جدایی‌ناپذیر از نقشه راه «اوراسیایی» به شمار می‌آید. پیوستن فعالانه به پروژه کمربند و جاده، تهران را از جایگاه یک بازیگر منفعل خارج کرده و در موقعیتی قرار می‌دهد که به حلقه‌ای کلیدی در اتصال شرق به غرب تبدیل شود.
حمایت سازمان همکاری شانگهای از ایران در برابر فشارهای خارجی
عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، روز چهارشنبه اعلام کرد که کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای در برابر فشارهای خارجی، آشکارا از تهران حمایت کرده‌اند. او تأکید کرد که رایزنی‌های فشرده ایران با روسیه و چین برای مقابله با تلاش‌های تروئیکای اروپایی در جهت فعال‌سازی «مکانیسم ماشه» همچنان در جریان است.
عباس عراقچی در سخنان خود همچنین به شایعات اخیر درباره احتمال تعلیق یا حتی خروج ایران از سازمان شانگهای واکنش نشان داد و این گمانه‌زنی‌ها را قاطعانه رد کرد. به گفته او، «هیچ بندی درباره لغو عضویت ایران در این سازمان وجود ندارد؛ برعکس، اعضای شانگهای بارها حمایت صریح خود را از تهران در برابر فشارهای خارجی ابراز کرده‌اند.» اظهارات وزیر امور خارجه در حالی مطرح می‌شود که همزمان، فشارهای اروپا بر پرونده هسته‌ای ایران رو به افزایش گذاشته و مسکو و پکن در هماهنگی نزدیک با تهران تلاش می‌کنند تا مانع از انزوای دیپلماتیک جمهوری اسلامی شوند.
عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، در ادامه سخنان خود به موضوع روابط تهران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی پرداخت و اعلام کرد که خود آژانس نیز «نیاز به یک چارچوب همکاری تازه و متناسب با تحولات اخیر را پذیرفته است». او تصریح کرد که هرگونه گام اضافی در مسیر همکاری تنها زمانی آغاز خواهد شد که توافق نهایی بر سر این چارچوب به دست آید. عراقچی با اشاره به روند مذاکرات میان ایران و آژانس تأکید کرد: «گفت‌وگوها برای تعیین ماهیت این همکاری و شکل آینده آن همچنان در جریان است.» وی ادامه داد که تداوم همکاری‌های ایران با آژانس منوط به تکمیل این مذاکرات و رسیدن به توافقی روشن و جامع خواهد بود.
در حالی که تهران از ضرورت بازتعریف چارچوب همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی سخن می‌گوید، رافائل گروسی، مدیرکل این نهاد، هشدار داده است که مذاکرات جاری نمی‌تواند برای ماه‌ها به طول انجامد. او در گفت‌وگویی با خبرگزاری رویترز تأکید کرد که ایران باید «در سریع‌ترین زمان ممکن» به توافقی درباره بازرسی‌های هسته‌ای دست یابد.
رافائل گروسی با اشاره به آخرین داده‌های آژانس اعلام کرد که ایران سرعت تولید اورانیوم غنی‌شده در سطح ۶۰ درصد را افزایش داده است؛ موضوعی که حساسیت قدرت‌های غربی را دوچندان کرده است. به گفته وی، روند گفت‌وگوها درباره ازسرگیری بازرسی‌ها نباید بیش از این به تعویق بیفتد، چرا که نبود توافق، شفافیت فعالیت‌های هسته‌ای ایران را زیر سؤال می‌برد.
مدیرکل آژانس همچنین یادآور شد که از زمان نخستین حملات اسرائیل به سایت‌های غنی‌سازی در ۱۳ ژوئن، این نهاد هیچ اطلاعات تازه‌ای درباره میزان یا محل ذخایر اورانیوم غنی‌شده ایران دریافت نکرده است. او در ادامه به یک مانع حقوقی نیز اشاره کرد و گفت: تصویب قانونی داخلی در تهران که همکاری با آژانس را مشروط به تأیید شورای عالی امنیت ملی می‌سازد، شرایط را برای دستیابی به توافق پیچیده‌تر کرده است.
تمدید شش‌ماهه قطعنامه ۲۲۳۱ روی میز شورای امنیت
در پی اقدام تروئیکای اروپایی برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه علیه ایران، روسیه و چین پیش‌نویس قطعنامه‌ای را به شورای امنیت ارائه کرده‌اند که بر اساس آن، اعتبار قطعنامه ۲۲۳۱ به مدت شش ماه دیگر تمدید می‌شود. به گزارش خبرنگار وال‌استریت ژورنال، نسخه جدید این پیش‌نویس نسبت به طرح اولیه تغییرات مهمی داشته است. مهم‌ترین تغییر، حذف بندی است که در نسخه نخست وجود داشت و استفاده مجدد از مکانیسم ماشه را عملاً غیرممکن می‌کرد.
خبرگزاری رویترز پیش‌تر به نقل از یک دیپلمات روس گزارش داده بود که هدف مسکو از ارائه این پیش‌نویس، جلوگیری از تلاش تروئیکای اروپایی برای بازگرداندن تحریم‌ها علیه تهران است. لارنس نورمن، خبرنگار وال‌استریت ژورنال نیز تأکید کرده که در نسخه اولیه پیش‌نویس، بندی گنجانده شده بود که در صورت موافقت اعضای شورای امنیت با تمدید قطعنامه ۲۲۳۱، عملاً فعال‌سازی دوباره مکانیسم ماشه را مسدود می‌کرد؛ بندی که حالا در متن اصلاح‌شده جای خود را از دست داده است.
لارنس نورمن، خبرنگار وال‌استریت ژورنال، در گزارشی توضیح داد که متن پیش‌نویس جدید از تمامی مشارکت‌کنندگان اولیه برجام می‌خواهد بی‌درنگ گفت‌وگوهای هسته‌ای را از سر بگیرند؛ به این معنا که ایالات متحده، در کنار روسیه، چین و سه کشور اروپایی نیز در فهرست طرف‌ها قرار گرفته‌اند. با این حال، نورمن یکی از مهم‌ترین ابهامات این متن را نبود هرگونه شرط یا درخواستی از ایران در ازای تمدید شش‌ماهه عنوان کرده است؛ موضوعی که به گفته او آشکارا با مواضع واشنگتن و تروئیکای اروپایی در تعارض قرار دارد.
این خبرنگار همچنین تاکید کرد که چین از پیش‌نویس روسیه حمایت کرده و قرار است آن را به طور مشترک با مسکو به شورای امنیت ارائه دهد. با این وجود، هنوز زمان دقیق ارائه این قطعنامه به رأی‌گیری مشخص نشده و روشن نیست که آیا اصلاحات بیشتری بر متن اعمال خواهد شد یا خیر. نورمن در پایان یادآور شد: «در نهایت این مسئله بستگی دارد به اینکه آیا روسیه واقعاً به دنبال قطعنامه‌ای است که امکان دستیابی به توافق بر سر آن وجود داشته باشد، یا صرفاً قصد دارد بازی مقصرنمایی به راه بیندازد و بگوید تلاش کرده مانع از بحران شود اما آمریکا و سه کشور اروپایی مخالفت کرده‌اند.»
اروپا در آستانه بن‌بست راهبردی با ایران
در همین زمینه، کارشناسان فرانسوی معتقدند بازگشت تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران از سوی فرانسه، آلمان و بریتانیا بازتاب‌دهندهٔ بن‌بست دیپلماتیکی خطرناک است که پیامدهای گسترده‌ای خواهد داشت. به باور آنان، تحریم‌های اخیر اروپایی‌ها دریچهٔ مرحله‌ای تازه از تنش‌ها را گشوده است؛ مرحله‌ای که پیامدهای آن نه‌فقط متوجه تهران، بلکه معادلات کل خاورمیانه را تحت تأثیر قرار خواهد داد.
دکتر ژان-پیِر میلَن، پژوهشگر مؤسسهٔ روابط بین‌الملل و راهبردی پاریس گفت: «آنچه امروز شاهدیم، فروپاشی کامل مسیر مذاکرات است. شکست گفت‌وگوها بازتابی از نبود اعتماد متقابل میان تهران و پایتخت‌های اروپایی است.» او تاکید کرد بازگشت تحریم‌ها در عمل به معنای بستن درِ اروپا بر هرگونه مصالحهٔ کوتاه‌مدت است؛ امری که می‌تواند ایران را به سمت تسریع برنامهٔ هسته‌ای یا گسترش همکاری با مسکو و پکن سوق دهد. میلَن هشدار داد: «این وضعیت یک بن‌بست راهبردی است که ابزارهای دیپلماتیک برای مهارش کافی نیست و می‌تواند به موج جدیدی از بی‌ثباتی در منطقه بینجامد.»
رحمان قهرمان‌پور، کارشناس ارشد مسائل بین‌الملل، در تحلیلی تازه تأکید می‌کند که جنگ اوکراین و نقش اروپا در حمایت از اسرائیل علیه ایران، فضای بی‌اعتمادی موجود را به مرحله‌ای تازه رسانده است. قهرمان‌پور با اشاره به روند گفت‌وگوهای اخیر می‌گوید: «مذاکرات استانبول و ژنو نشان داد که اختلافات و بی‌اعتمادی میان طرفین همچنان گسترده است. جنگ اوکراین و همچنین حملات اسرائیل علیه ایران بر شدت این بی‌اعتمادی افزوده‌اند.»
این کارشناس همچنین درباره تمدید قطعنامه ۲۲۳۱ خاطرنشان می‌کند که ایران به دلیل نگرانی از بازگشت تحریم‌ها، از این تمدید استقبال می‌کند. او توضیح می‌دهد: «برخی مقامات سیاسی آشکارا نگران بازگشت تحریم‌ها هستند و به همین دلیل، بی‌میلی نسبت به تمدید قطعنامه وجود ندارد.»
با این حال، قهرمان‌پور تاکید می کند که نگاه ایران به مذاکرات با اروپا چندان خوش‌بینانه نیست: «از دید تهران، اروپا در حال باج‌گیری است و تحت این شرایط حاضر به دادن امتیاز نیست. علاوه بر این، در داخل حاکمیت ایران این باور ریشه دارد که اروپا بدون چراغ سبز آمریکا نمی‌تواند اقدام موثری انجام دهد و هر وعده‌ای هم بدهد در نهایت نیازمند تأیید واشنگتن است. این برداشت محصول فضای بی‌اعتمادی است که پس از جنگ اوکراین میان ایران و اروپا تشدید شده است.»
وی ادامه می‌دهد که رسیدن به توافق در چنین فضایی دشوار است؛ هرچند اروپایی‌ها اصرار دارند فعال‌سازی مکانیسم ماشه برای کشاندن ایران پای میز مذاکره است، اما خودشان هم می‌دانند که این کار آسان نخواهد بود. قهرمان‌پور در توضیح می‌گوید: «دو شرط اصلی اروپا برای تمدید قطعنامه ۲۲۳۱، یعنی مذاکره ایران و آمریکا و همکاری ایران با آژانس، در عمل به‌طور کامل در اختیار تهران نیست.» به گفته او، ایران در دو هفته اخیر تمایل خود به مذاکره با آمریکا را اعلام کرده، اما دولت ترامپ روشن کرده که فعلاً نیازی به این گفت‌وگوها نمی‌بیند. در خصوص شرط دوم نیز، حمایت عملی اروپا از اسرائیل و عدم محکومیت حملات به ایران تأثیر منفی زیادی بر ذهنیت تصمیم‌گیرندگان ایرانی داشته است. او یادآور می‌شود: «پس از مذاکرات استانبول، فشار اروپا برای انتشار گزارش جامع گروسی نیز در واقع به زمینه‌سازی برای حمله اسرائیل کمک کرد. بنابراین، شروطی که اروپا برای تمدید قطعنامه مطرح کرده، در ظاهر ساده اما در عمل بسیار پیچیده‌اند و تحقق آن‌ها تنها به تصمیم ایران وابسته نیست.»
مکانیسم ماشه؛ اهرم فشار یا قمار سیاسی
الی گران مایه، کارشناس ارشد مسائل بین الملل شورای روابط خارجی اروپا معتقد است: « فعال‌سازی مکانیسم ماشه توسط فرانسه، آلمان و بریتانیا نقطه عطفی در بحران هسته‌ای ایران است. این اقدام، بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل و تحریم‌های مستقل اروپایی را در پی خواهد داشت؛ ابزارهایی که همزمان اهرم فشار و قمار سیاسی محسوب می‌شوند. اروپایی‌ها می‌خواهند از طریق این ابزار، تهران و واشنگتن را به گفت‌وگویی تازه وادار کنند، اما فقدان پشتیبانی دیپلماتیک مؤثر می‌تواند این روند را از مسیر مدیریت بحران به سمت درگیری مستقیم سوق دهد.»
وی معتقد است: «تلاش‌های پیشین اروپا برای ترغیب ایران و آمریکا به توافقی گسترده‌تر با شکست مواجه شد؛ هم به دلیل شروط غیرواقع‌بینانهٔ اروپایی‌ها درباره دسترسی و شفافیت، هم به علت شکاف‌های داخلی در میان مقامات ایران و هم به سبب بی‌میلی ترامپ به دیپلماسی. حملات اسرائیل و آمریکا به مراکز هسته‌ای ایران نیز فضای گفت‌وگو را به حاشیه راند. در چنین شرایطی، برخی جناح‌ها در تهران مکانیسم ماشه را نه تهدید بلکه فرصتی برای مصرف شدن آخرین اهرم فشار اروپا تلقی کردند.»
در نهایت وی معتقد است: «اکنون اروپا در برابر انتخابی دشوار قرار دارد: یا اجازه دهد مکانیسم ماشه به‌طور کامل فعال شود و با پیامدهای چندلایه آن از تلافی احتمالی ایران تا تشدید شکاف‌های بین‌المللی مواجه گردد، یا با ابتکار دیپلماتیک، این سازوکار را به فرصتی برای بازگشت به مذاکرات تبدیل سازد.»
