روند کُند مذاکرات ایران و آژانس / فشار عجیب مجلس بر دیپلمات‌ها
«روند مذاکرات ایران و آژانس کُند پیش می‌رود، جریان تندرو در مجلس نیز فشار زیادی بر مجموعه دولت می‌آورد. با توجه به قانون تعلیق که ۴ تیرماه تصویب شد، هر گونه اقدامی در مسیر تعامل ایران و آژانس با حاشیه و واکنش در مجلس همراه است.»
همزمان با آغاز نشست فصلی شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، مدیرکل این نهاد در یک نشست خبری شرکت کرد و پرونده ایران محور اصلی صحبت‌های او بود. رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در این نشست راجع به احتمال حصول توافق میان تهران و دیده‌بان هسته‌ای سازمان ملل ابراز امیدواری کرد. اما همچنین هشدار داد که زمان زیادی وجود ندارد.
به گزارش هم میهن، اخیراً گزارش محرمانه آژانس از طریق رسانه‌ها منتشر شد که نشان می‌داد در گزارش جدید، تمرکز بر روی مواد هسته‌ای ایران وعدم نظارت بر آن‌ها قرار داده شده است. بازی رسانه‌ای و هشدارهای رافائل گروسی، مدیرکل آژانس خطاب به ایران در حالی جریان دارد که ۱۱ روز از مهلت ۳۰ روزه پس از فعالسازی مکانیسم ماشه می‌گذرد و شرایط پیچیده‌ای در ایران جاری است.
عصر دیروز، خبری از سوی رسانه «ایران نوانس» مبنی بر دیدار عباس عراقچی، وزیر امور خارجه با رافائل گروسی در قاهره، در جریان سفر منطقه‌ای وزیر خارجه به تونس منتشر و هدف آن نیز نهایی کردن توافق ایران و آژانس اعلام شد. لارنس نورمن، خبرنگار وال‌استریت ژورنال نیز با بازنشر این خبر، گفت احتمالا این دیدار امروز سه‌شنبه انجام می‌شود.
در مسیر صحیحی هستیم
نشست فصلی شورای حکام آژانس ظهر روز دوشنبه در وین کار خود را آغاز و رافائل گروسی پیش از آغاز آن در نشستی خبری شرکت کرد. او درباره موضوع سفر به ایران گفت: «امیدوارم به‌عنوان بخشی از برنامه عادی‌سازی روابط، به ایران سفر کنم. در سطوح مختلف درحال مذاکره با ایران هستیم و نشست‌های فنی با مقامات این کشور برگزار کرده‌ایم. من به صورت تلفنی با وزیر خارجه، عراقچی هم صحبت کرده‌ام. در حال حرکت به سوی جهت صحیحی هستیم.»
مدیرکل آژانس در پاسخ به سوالی راجع به عواقب شکست احتمالی مذاکرات ایران و آژانس در موضوع از سرگرفته شدن بازرسی‌ها گفت: «بازرسی‌های آژانس با پذیرفته شدن پیمان‌عدم اشاعه تسلیحات هسته‌ای یا همان ان‌پی‌تی، الزامی است و ایران از لحاظ حقوقی موظف است این اقدام را انجام دهد. زمانی که تغییرات مهمی برای ذخایر هسته‌ای کشوری رخ می‌دهد، این کشور باید اقدامات مشخصی را اتخاذ کند. محدوده زمانی عادی برای این اقدامات تعریف شده است. همواره گفته‌ام که در مذاکراتمان با ایران در تلاشیم از عقل سلیم پیروی کرده و آن را تبلیغ کنیم.»
او در پاسخ خود اشاره‌ای به علت تیره شدن مجدد روابط ایران و آژانس نداشت.
بازرسی‌ها باید از سر گرفته شود
رافائل گروسی ادامه داد: «زمانی تغییرات مهمی برای ذخایر هسته‌ای کشوری رخ می‌دهد، این کشور باید اقدامات مشخصی را اتخاذ کند. محدوده زمانی عادی برای این اقدامات تعریف شده است. همواره گفته‌ام که در مذاکراتمان با ایران در تلاشیم از عقل سلیم پیروی کرده و آن را تبلیغ کنیم.»
گروسی در پاسخ به سوالی درباره تأثیرات احتمالی از سر گرفته شدن بازرسی‌های آژانس روی روند فعالسازی مکانیزم ماشه گفت: «ما نیاز به از سرگیری بازرسی‌ها داریم چون این وظیفه آژانس است و علت آن نباید مکانیزم ماشه یا موضوعات دیگر باشد. سیاست، حوزه من نیست و تصمیم‌گیری درباره مکانیزم ماشه به سه کشور اروپایی بازمی‌گردد و آن‌ها درحال انجام مذاکرات خود با ایران هستند که از آژانس جدا است.»
او افزود: «ما نیاز داریم بازرسی‌های خود را در ایران از سر بگیریم. البته این تحولات در خلأ صورت نمی‌گیرد، به باور من، اگر بتوانیم بازرسی‌ها را از سر بگیریم، می‌توانیم به منطقه، جهان، آمریکا و سه کشور اروپایی بگوییم که ما دوباره درحال انجام اقدامات خود و نظارت در ایران هستیم و می‌توانیم از تحولات داخل ایران گزارش دهیم، به باور من این تأثیر مثبتی به همراه خواهد داشت.»
گروسی در پاسخ به سوالی درباره‌عدم محکومیت ترور دانشمندان هسته‌ای ایران که به اذعان خبرنگار پرسشگر، ناقض قوانین بین‌المللی و پادمان‌های آژانس است، ادعا کرد: «من یک دیپلمات هستم. من به قوانین بین‌المللی و مذاکره برای حل مسائل باور دارم. در همین راستا، من هرگز هیچ نوع اقدام خشونت‌بار را محکوم یا تشویق نمی‌کنم. به باور من این وظیفه مدیرکل آژانس نیست.
در موقعیت‌های بسیاری به من فرصت محکوم کردن این اقدامات داده شده اما هدف این کار، مقصر نشان دادن دیگر کشورهاست و همواره از این اقدام جلوگیری کرده‌ام. من همیشه قانون را بیان می‌کنم اما من یک شغلی دارم که باید آن را انجام دهم. ورود به درگیری‌های سیاسی و اشاره رفتن به سوی دیگر کشورها، وظیفه من نیست.»
اطلاعات شفافی درباره مواد هسته‌ای ایران وجود ندارد
مدیرکل آژانس در پاسخ به سوالی درباره اینکه «آیا در طول مذاکرات ایران و آژانس، تهران اطلاعاتی درباره موقعیت ذخایر اورانیوم غنی‌شده خود به آژانس داده است؟»، گفت: «هیچ اطلاعات شفافی وجود ندارد و این بخشی از این روندی است که نیاز است آن را انجام دهیم. طبق قوانین بین‌المللی کشورها باید این اطلاعات را در اختیار آژانس قرار دهند و آژانس با بررسی این اطلاعات، صحت آن‌ها را تأیید یا رد کند. این موضوع یکی از موضوعات مهم مطرح‌شده در روند دوجانبه ایران و آژانس است. امیدواریم در صورت موفقیت ما و ایران برای رسیدن به یک درک مشترک در روزها یا ساعات آتی، به اطلاعات بیشتری دست پیدا کنیم.»
گروسی در پاسخ به سوالی درباره نگرانی ایران از جاسوسی آژانس از تأسیسات هسته‌ای گفت: «مسئله محرمانه باقی ماندن اطلاعات حساس همواره مطرح شده است. ایران تحت بیشترین نظارت آژانس قرار داشت. ایران می‌داند که آژانس هرگز اطلاعاتی را به هیچ‌کس منتقل نمی‌کند. ما درک می‌کنیم در چنین شرایطی و با توجه به حملات صورت گرفته، احساسات برانگیخته خواهد شد. افراد متخصص می‌دانند که آژانس چگونه درحال پاسداری از اطلاعات محرمانه است و امیدواریم این روایت متوقف شود.»
چالش نحوه دسترسی به سایت‌های ایران است
او در پاسخ به سوال دیگری درباره چگونگی متوقف شدن حملات مشابه به تأسیسات هسته‌ای در ایران و دیگر نقاط جهان با توجه به «اقدامات آژانس» دربرابر حملات صورت گرفته به تأسیسات هسته‌ای ایران مدعی شد: «تصمیمات داخلی کشورها به خودشان مربوط است. من به عنوان مدیرکل آژانس فقط باید قوانین بین‌المللی را مطرح کنم. ما به دیپلماسی و اقدامات فنی باور داریم. این پیام را همواره اعلام کرده‌ام. باور دارم که در صورت موفقیت آژانس و از سر گرفته شدن بازرسی‌ها در ایران، تهدیدات نظامی کاهش پیدا خواهد کرد.»
گروسی در پاسخ به سوالی درباره «چالش کنونی» در مذاکرات جاری بین ایران و آژانس و چگونگی بازرسی آژانس از تأسیسات بمباران شده ایران، مدعی شد: «یکی از چالش‌های کنونی در مذاکرات جاری با ایران، نحوه دسترسی آژانس به تأسیساتی است که شاید به‌طور کامل یا محدود نابود شده‌اند. ممکن است نحوه دسترسی فیزیکی دشوار باشد و باید درباره این مسائل با ایران صحبت کنیم.
ایرانیان به ما می‌گویند که باید اقداماتی انجام شود و این موضوعات جزئیات بسیاری دارد. مشکلات بسیاری وجود دارد، اما یکی از چالش‌های اصلی، نحوه دسترسی به این تأسیسات و البته ساختار داخلی جدید ایران است که نمی‌توانم از آن خرده بگیرم، کشورها حق دارند تا زمانی که از قوانین بین‌المللی پیروی می‌کنند، روند داخلی خود را آن‌گونه که تشخیص می‌دهند تغییر دهند و اکنون شرایط داخلی ایران به گونه‌ای تغییر کرده که هر تصمیم نیازمند ورود مقامات ارشد سیاسی است. اکنون چالشی سیاسی نیز شکل گرفته است. اما به توافق نزدیک شده‌ایم و امیدوارم آن حاصل شود.»
امیدوارم ایران از NPT خارج نشود
گروسی در پاسخ به سوالی درباره نحوه بازرسی آژانس از تأسیسات هسته‌ای ایران در صورت حاصل شدن یک توافق تازه گفت: «ایران عضو پیمان‌عدم اشاعه تسلیحات هسته‌ای است، تهران درحال پیروی از نظارت‌های فراپادمانی نیست. اما باید اذعان کنیم که تنها تعهدات کنونی ایران، پیروی از پادمان‌های ان‌پی‌تی است و بازرسی‌های آژانس بر همان اساس انجام خواهد شد.»
او در پاسخ به سوالی درباره احتمال خروج ایران از ان‌پی‌تی در پی رفتارها و اقدامات آژانس و اینکه شاید «با توجه به‌عدم تضمین امنیت تأسیسات هسته‌ای از سوی آژانس و ان‌پی‌تی، دیگر کشورها نیز از این پیمان خارج شوند» ادعا کرد: «کشورها باید عضو این پیمان باشند. حتی کشورهایی که عضو این پیمان نیستند، باید به آن بپیوندند، زیرا این پیمان مزایای بسیاری دارد. موضع رسمی ایران این است که این کشور در ان‌پی‌تی باقی خواهد ماند. هرچند صداهای داخلی مختلفی وجود دارد. امیدوارم ایران عضو ان‌پی‌تی باقی بماند.»
مدیرکل آژانس ادامه داد: «خوش‌بین هستم که به توافقی با ایران برای ازسرگیری همکاری و بازگشت بازرسان نزدیک شده‌ایم. ما تنها چند روز و شاید چند ساعت سرنوشت‌ساز تا رسیدن به نتیجه‌ای احتمالی فاصله داریم. موفق شدم گفت‌وگو با وزیر خارجه ایران را از سر بگیرم. پیشرفت واقعی وجود دارد اما نمی‌توانم بگویم به هدف نهایی رسیده‌ایم؛ ما در حال نزدیک شدن هستیم و امیدوارم دشواری تازه‌ای پدیدار نشود. وجود دشواری‌ها در هر مذاکره‌ای طبیعی است و امیدوارم بتوانیم به نتیجه‌ای خوب دست پیدا کنیم.»
مدیرکل آژانس در پایان این نشست خبری و در پاسخ به سوالی درباره تصمیم آژانس برای بازرسی از سایت اصفهان و همزمانی این تصمیم با حملات رژیم صهیونیستی به ایران و «اطلاعات آژانس از دیگر سایت‌های غنی‌سازی اورانیوم در ایران» ادعا کرد: «این واقعیت که نمی‌توانیم در ایران بازرسی انجام دهیم، باعث می‌شود تا نتوانم پاسخ سوال شما را بدهم. ایران دقیقاً پیش از حملات اسرائیل سایت غنی‌سازی جدید خود را اعلام کرد. بازرسی‌ها قرار بود انجام شود و ایران با آن موافقت کرده بود، اما تحولات رخ داده مانع آن شد. به باور من، در صورت بازگشت شرایط به شرایط عادی، بازرسی از این تأسیسات انجام خواهد شد. ما هیچ اطلاعات موثقی درباره احتمال غنی‌سازی در سایت‌های مختلف در ایران نداریم.»
شرایط پیچیده با مکانیسم ماشه
موضوع همکاری ایران و آژانس در جریان اقدامات برای جلوگیری از بازگشت قطعنامه‌های تحریمی شورای امنیت، یک الزام است. اروپایی‌ها در رایزنی‌ها و اظهارنظرهایشان همان مواضع پیشین خود را به صورت یکپارچه تکرار می‌کنند. آن‌ها با عبور از تمام مسائلی که از زمان خروج ترامپ از برجام پیش آمد و وعده‌هایی که محقق نشدند، و همچنین بدون توجه به جنگی که اخیراً ایران پشت سر گذاشت، سه شرط گذاشتند که اسنپ‌بک فعال نشود. شروطی که پس از فعالسازی آن نیز گفته می‌شود همچنان کارساز است اما از یک سو مشخص نیست ایران دقیقاً چه موضعی درباره آن‌ها دارد و از سوی دیگر، موضع طرف دیگر هم مشخص نیست.
این سه شرط عبارتند از: بازگرداندن دسترسی بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، رفع نگرانی‌ها در مورد ذخایر اورانیوم غنی‌شده و مذاکره مستقیم با آمریکا. دو شرط اول در گرو همکاری با آژانس است و مشخص نیست که پس از جنگ ۱۲ روزه، آمریکایی‌ها تمایلی به مذاکره با ایران بر سر موضوع هسته‌ای دارند یا نه.
از سوی ایران نیز به صورت رسمی گفته می‌شود که هر وقت آمریکا آمادگی مذاکره عادلانه و با احترام داشته باشد مذاکره را آغاز می‌کنیم. در حالی که سازمان انرژی اتمی و وزارت امور خارجه تلاش می‌کنند زیر نظر شعام و با توجه به قانون تعلیق همکاری، به مدالیته‌ای برای ارتباط با آژانس در شرایط فعلی دست پیدا کنند، یک جریان از درون کشور و مجلس موضوع خروج از ان‌پی‌تی را تئوریزه می‌کند.
سه دور مذاکره ایران و آژانس
تا کنون سه جلسه مذاکره میان ایران و آژانس برای دستیابی به مدالیته جدید ارتباط با این نهاد بین‌المللی برگزار شد. آخرین دور مربوط به جمعه و شنبه گذشته بود. روز گذشته، اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت امور خارجه خبر داد که پس از پایان دور سوم مذاکرات، نتایج در تهران در حال بررسی و جمع‌بندی نهایی است.
او همچنین درباره گزارش جدید آژانس نیز اظهار داشت: «گزارش آژانس را بررسی کردیم و مواضع خود را در قالب یک یادداشت به آژانس و کشورهای عضو شورای حکام منعکس خواهیم کرد. این البته یک رویه متعارف است. ما انتظار داشتیم که گزارش منصفانه‌ای با در نظر گرفتن واقعیت‌های میدانی ارائه شود. واقعیت میدانی چیزی جز حمله غیرقانونی و تجاوزکارانه رژیم صهیونیستی و آمریکا به تأسیسات هسته‌ای صلح‌آمیز ایران نیست.
این اقدام آن‌قدر شنیع و بی‌سابقه بود که اقتضا می‌کرد آژانس به‌صورت مفصل به آن بپردازد و موضع خود را در قبال این اقدام غیرقانونی روشن کند؛ هم به دلیل ماهیت غیرقانونی این حمله و هم با این نگاه که چنین تعرضات و قانون‌شکنی‌هایی در آینده تکرار نشود. البته گزارش مربوط به دوره‌ای قبل از حملات نظامی رژیم صهیونیستی و آمریکا علیه تأسیسات هسته‌ای ایران است.»
بقایی خاطر نشان کرد: «در عین حال برداشت ما این است که آژانس به این درک رسیده که شیوه و نحوه اجرای تعهدات پادمانی ایران نمی‌تواند مشابه دوره پیش از هجمه نظامی آمریکا و رژیم صهیونیستی باشد؛ زیرا این حادثه، حادثه‌ای منحصربه‌فرد بوده است. اینکه تأسیسات هسته‌ای یک کشور که تحت نظارت آژانس قرار دارد، مورد تعرض قرار بگیرد، امری بی‌سابقه است و هیچ پروتکل یا روشی برای بازرسی در چنین شرایطی وجود نداشته است.»
او ادامه داد: «این همان چیزی بود که در قالب سه دور مذاکرات در وین و تهران دنبال شد. هیئت نمایندگی ایران متشکل از مدیرکل صلح و امنیت بین‌الملل وزارت امور خارجه، با همراهی نماینده سازمان انرژی اتمی، در این مذاکرات شرکت کردند. آخرین دور مذاکرات نیز جمعه و شنبه گذشته برگزار شد. هنوز به جمع‌بندی نرسیده‌ایم، اما روند گفت‌وگوها مثبت بوده است.
وی افزود: «ملاحظات مربوط به امنیت و ایمنی تأسیسات هسته‌ای ایران، واقعیات میدانی، قانون مصوب مجلس و همچنین ملاحظات شورای عالی امنیت ملی عناصری بودند که مذاکره‌کنندگان ما مدنظر قرار دادند و در مذاکرات خود با آژانس مطرح کردند. منتظریم آخرین گفت‌وگوها انجام شود و متن نهایی توافق میان ایران و آژانس، که دربرگیرنده شیوه تعامل ایران با آژانس در شرایط جدید است، نهایی گردد.
سخنگوی وزارت خارجه همچنین به موضوع جلوگیری ایران از ورود دو بازرس به دلیل انتقال اسناد فردو به مقر آژانس نیز واکنش نشان داد و گفت: «در گزارش [آژانس] از اقدام ایران برای منع ورود مجدد این بازرسان، به‌عنوان اقدامی غیرقابل توجیه نام برده شده است؛ در حالی که از نظر ما این اقدام کاملاً قابل توجیه بود. دلیل آن هم روشن است؛ همان‌طور که خود آژانس نیز اذعان کرد، این اسناد محرمانه اساساً نباید از تأسیسات ما خارج می‌شد.»
مرور اقدامات ایران در ۱۱ روز گذشته
پس از اقدام تروئیکای اروپا در فعالسازی مکانیسم ماشه، دستگاه دیپلماسی اقداماتی را دنبال کرد. مذاکرات با آژانس پیش از این اقدام آغاز شده بود. سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه پس از بازگشت از سفر چین همراه با رئیس‌جمهور، سفری کوتاه و از پیش اعلام نشده به دوحه قطر داشت.
عراقچی در این سفر که پنجشنبه گذشته انجام شد، ملاقاتی با کایا کالاس، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا داشت. این مذاکرات طیفی از موضوعات از جمله دسترسی بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به سایت‌های هسته‌ای ایران و همچنین وضعیت ذخایر اورانیوم با غنای بالا در ایران را شامل می‌شد. در این مدت، نامه‌نگاری‌های ایران با رئیس و اعضای شورای امنیت، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا و دبیرکل سازمان ملل متحد نیز انجام شد.
نامه مشترک ایران، روسیه و چین
همچنین در جریان سفر عراقچی به چین همراه با رئیس‌جمهور، نامه مشترکی از سوی او و همتایانش از روسیه و چین به شورای امنیت و دبیرکل سازمان ملل نیز منتشر شد. در این نامه، با توجه به استناد طرف اروپایی به اقدامات جبرانی ایران پس از خروج یکجانبه آمریکا از برجام به عنوان نقض توافق، آمده است: «اقدامات جبرانی ایران، از جمله تعلیق اجرای تعهدات برجامی، مشخصاً در پاسخ به خروج آمریکا و نقض تمامی تعهدات آن و پس از دوره‌ای تداوم‌یافته از پایبندی مستمر ایران وعدم اقدام سه کشور اروپایی (E۳) /اتحادیه اروپا در جبران وضعیت اجرا شد.
گام‌های متقابل برداشته شده توسط ایران نمی‌تواند مبنایی برای فعالسازی مکانیسم «اسنپ‌بک» باشد. غیرقابل پذیرش است که از این مکانیسم برای پاداش دادن به خروج آمریکا و متعاقباً‌عدم پایبندی سه کشور اروپایی (E۳) /اتحادیه اروپا به تعهدات‌شان، از جمله موارد مقرر در بیانیه پس از نشست ۲۵ مه ۲۰۱۸ کمیسیون مشترک برجام، سوءاستفاده شود. »
فشار عجیب مجلس بر دیپلمات‌ها
در کنار این که روند مذاکرات ایران و آژانس کُند پیش می‌رود، جریان تندرو در مجلس نیز فشار زیادی بر مجموعه دولت می‌آورد. با توجه به قانون تعلیق که ۴ تیرماه تصویب شد، هر گونه اقدامی در مسیر تعامل ایران و آژانس با حاشیه و واکنش در مجلس همراه است.
تا جایی که پس از سفر بازرسان آژانس به تهران برای تعویض میله‌های سوخت نیروگاه بوشهر، این ندای نارضایتی از قانون مصوب در مجلس شنیده شد که اختیار تصمیم‌گیری در مورد مسائل مربوط به آژانس را در اختیار شورای‌عالی امنیت ملی گذاشته است. تعدادی از نمایندگان تندرو مجلس هر اقدامی که در این مسیر انجام می‌شود را «غیرقانونی» اعلام می‌کنند که باعث ایجاد فشار مضاعف نیز شده است.
موضوع خروج ایران از معاهده‌عدم اشاعه تسلیحات هسته‌ای (NPT) نیز به صورت انحصاری از تریبون‌های جریان تندرو و همچنین مجلس شنیده می‌شود. پس از فعالسازی مکانیسم، حسینعلی حاجی‌دلیگانی، نایب‌رئیس اول کمیسیون اصل ۹۰ اعلام کرد که طرح سه‌فوریتی خروج از NPT و قطع همکاری با آژانس را ارائه خواهد کرد. این طرح در سامانه مجلس ثبت و اخیراً گفته شد که قرار است روز یکشنبه – دیروز – در صحن بررسی شد.
کامران غضنفری، نماینده تهران این موضوع را در گفت‌وگویی با همشهری اعلام کرد. اما در نهایت اعضای هیئت رئیسه در گفت‌وگوهایی با تسنیم و برنا اعلام کردند که قرار است روز یکشنبه، گزارش کمیسیون امنیت ملی در این موضوع به هیئت رئیسه ارسال شود و طرح مذکور هنوز در دستور قرار نگرفته است.
طرحی که اگر به صحن برود و سه فوریت آن تصویب شود، با توجه به قانون و ماهیت طرح‌های سه‌فوریتی، ظرف یک روز به قانون تبدیل می‌شود. چراکه کلیات و جزئیات در صحن بدون فاصله بررسی و در صورت تصویب، با حضور اعضای شورای نگهبان در مجلس، تصویب و پس از آن ابلاغ می‌شود.
پس از طرح این موضوع از سوی مجلس، منتقدان مطرح کردند که چنین تصمیمی یک بحث حاکمیتی و کلان است و مجلس در جایگاهی نیست که به تنهایی درباره آن قانونگذاری کند. این موضوع به سیاست‌های کلی برمی‌گردد و در حیطه اختیارات مقام رهبری است. دیروز نیز سخنگوی وزارت امور خارجه گفت که خروج از ان‌پی‌تی باید توسط نظام تصمیم‌گیری شود.
