تنبک‌نواز عصیانگر؛ درباره بهمن رجبی که ۳ روز پیش درگذشت

هفته گذشته بهمن رجبی؛ تنبک‌نواز چیره‌دست و استاد و پژوهشگر موسیقی کشورمان در ۸۵ سالگی و براثر عارضه قلبی درگذشت. سومین مرگ در کمتر از ۱۰ روز. بعد از هوشمند عقیلی و ژاکلین دردریان، بهمن رجبی نیز این جهان را ترک گفت. هنرمندی که درباره‌اش می‌گویند، در نواختن تنبک فکور بود و به سبک ابوالحسن صبا، شخصیت متفاوتی به این ساز داد. 

به گزارش هم میهن، او هفتم اسفندماه ۱۳۱۸ در رشت و در خانواده‌ای متوسط‌الحال به دنیا آمد. سه‌ساله بود که در بحبوحه جنگ جهانی دوم پدرش را از دست داد. نوجوان که شد، دنبال موسیقی رفت و به ارزش آن پی برد و ساز تنبک را انتخاب کرد. سازی که او خیلی زود استعداد خدادادی خود را در آن نشان داد. نوازندگی تنبک را نزد اساتیدی چون امیرناصر افتتاح که خود از نوازندگان برجسته دوره پهلوی بود، فراگرفت و هنوز ۳۰ساله نشده بود که وارد فعالیت حرفه‌ای تبنک‌نوازی شد. 

حرفه‌ای‌که او دهه ۱۳۵۰ بدان مشغول بود و تا پایان عمرش نیز آن را کنار نگذاشت. رجبی آثار برجسته‌ای هم از خود برجای گذاشت. او بر جنبه‌های فنی و زیبایی‌شناختی تنبک تمرکز کرد و منابع ارزشمندی برای آموزش این ساز تولید کرد. منابعی‌که گذشته از خلاقانه‌بودن شیوه و اسلوب مدرن‌شان، حکایت از تفکر مستقل و بداهه‌پردازی مؤلف آن داشتند. 

کتاب‌های آموزش تنبک او چهار سطح داشت که ازجمله آن‌ها آموزش تنبک در دو جلد است. رجبی در کتاب «تنبک و نگرشی به ریتم از زوایای مختلف»؛ با بررسی ریتم از منظرهای عملی، فلسفی، زیبایی‌شناختی و ریاضی، به‌نوعی می‌توان گفت جایگاه ساز تنبک را در پژوهش‌های علمی و دانشگاهی تثبیت کرد. این آثار کماکان برای نوازندگان جوان حکم منابع مرجع را دارند. 

رجبی در تکنوازی و هم‌نوازی تنبک، آثاری ماندگار خلق کرد. هنرمندی که معتقد بود، ساز تنبک دارای عمیق‌ترین قابلیت‌های بیانگری است. در میان آثار او تکنوازی «گفت‌وگوی چپ و راست» با فربد یداللهی، برجسته و زبانزد است. عده‌ای این قطعه را نمادی از دیالوگ ریتمیک دست‌های چپ و راست در نوازندگی تنبک می‌دانند.

نوازندگی رجبی در آلبوم «سواران دشت امید» با آهنگسازی حسین علیزاده و اجرای گروه شیدا در سال ۱۳۵۵، در زمره شاهکارهای موسیقی معاصر است. او در مجموعه «گلچین یک و دو» با آهنگسازی رضا شفیعیان و علیرضا جواهری همراهی کرد و در «نظم وزن»، «در مکتب عشق» و «آوای چکاد» که این آخر پاسداشت نیم‌قرن تلاش هنری رجبی بود، نقش‌آفرینی کرد. 

بهمن رجبی را می‌توان بنیان‌گذار مکتب نوین تنبک‌نوازی ایرانی دانست؛ پیش از او، ساز تنبک عمدتاً ریتمیک بود و نقش همراه‌کننده در گروه‌های موسیقی سنتی را داشت. رجبی اما با آثار اجرایی و مکتوب خود و به‌قول علی تجویدی با دست توانای خود، تنبک را به سطحی برابر با سازهای ملودیک رساند و همواره نیز در هر جمع و محفلی از قابلیت‌های تک‌نوازی، بداهه‌پردازی و بیان فلسفی آن گفت. فقط همین هم نبود. 

او می‌گفت، باید از ساز تنبک اعاده‌حیثیت کرد و در این راه خودش دست به‌کار شد و ۱۱ نوع ریز یا ضربات ظریف انگشتی جدید، واریاسیون‌های ریتمیک، پلی‌ریتم و تکنیک‌های بدیع ابداع کرد تا قابلیت‌های تنبک در بداهه‌پردازی و بیان مستقل را گسترش دهد. گرچه برخی کارشناسان تنها بر نقش او در تکامل صدادهی ساز تاکید دارند. با تلاش‌های او و ناصر فرهنگ‌فر، که همگی هم ادامه‌دهنده راه حسین تهرانی و امیرناصر افتتاح بودند، ساز تنبک در موسیقی ایرانی از مهجوری درآمد و همین هم باعث شد نسل جدیدی از نوازندگان تنبک به موسیقی سنتی ایرانی تزریق شوند. 

بهمن رجبی، هنرمندی عصیانگر با روحیه‌ای شجاعانه و نگرشی انتقادی بود و همواره خلاف‌جهت حرکت می‌کرد. در طول زندگی‌اش با فرازونشیب‌های سیاسی و اجتماعی روبه‌رو شد و در دهه ۱۳۶۰ نیز چندسال را در زندان گذراند. او به‌صراحت از جریان‌های هنری و فرهنگی انتقاد می‌کرد و درباره برخی استادان موسیقی ایرانی نیز نظرات بحث‌برانگیزی بر زبان آورد که بسیاری را دلخور کرد. 

حتی در وصیتنامه معروفش هم که این روزها در شبکه‌های اجتماعی دست‌به‌دست می‌شود و در آن نوشته بود در قطعه هنرمندان دفن نشود، این روحیه سازش‌ناپذیرش مشهود است. بهمن رجبی به‌معنای واقعی کلمه، هنرمندی جسور بود. تنبک در دستانش و در فکر و هنرش ارج یافت و زنده شد. او را نه تکنسینی ماهر که باید اندیشمندی دانست که شاید کمترین توصیف درباره‌اش این باشد که موسیقی ایرانی را غنی‌تر ساخت.