بررسی گزارش برنامه توسعه سازمان ملل متحد درباره فقر و خطرات اقلیمی در سال ۲۰۲۵
۹۰۰ میلیون فقیر در معرض خطرات اقلیمی

فقر تنها یک مسئله اجتماعی-اقتصادی نیست، بلکه بهطور عمیق با فشارهای سیارهای و بیثباتیهای زیستمحیطی درهمتنیده است.
«تقریباً ۸ نفر از هر ۱۰ فردی که در فقر چندبعدی زندگی میکنند، یعنی ۸۸۷ میلیون نفر از مجموع ۱/۱ میلیارد نفر در سراسر جهان، بهطور مستقیم در معرض خطرات اقلیمی مانند گرمای شدید، سیل، خشکسالی یا آلودگی هوا قرار دارند.»
به گزارش هممیهن، این خلاصهای از گزارش جدیدی است که با عنوان «مشکلات همپوشان: فقر و خطرات اقلیمی در سال ۲۰۲۵» از سوی «برنامه توسعه سازمان ملل متحد» (UNDP و «برنامه ابتکار فقر و توسعه انسانی در دانشگاه آکسفورد» (OPHI) منتشر شده است.
این گزارش که پیش از برگزاری اجلاس اقلیمی COP30 در برزیل منتشر شده، شواهد تازهای ارائه میدهد که نشان میدهد بحران اقلیمی در حال بازتغییر چهره فقر جهانی است.
برای نخستینبار، دادههای مربوط به خطرات اقلیمی با دادههای فقر چندبعدی ترکیب شدهاند و نتیجه آن، ترسیم جهانی است که در آن فقر تنها یک مسئله اجتماعی-اقتصادی نیست، بلکه بهطور عمیق با فشارهای سیارهای و بیثباتیهای زیستمحیطی درهمتنیده است. قرار گرفتن در معرض خطرات اقلیمی بهاحتمال زیاد مشکلات روزمره افراد فقیر را تشدید کرده و محرومیتهای آنان را عمیقتر میکند.
این گزارش نشان میدهد، در میان افرادی که در فقر چندبعدی شدید قرار دارند، در حوزههای سلامت، آموزش و استانداردهای زندگی، حدود ۶۵۱ میلیون نفر با دو یا چند خطر اقلیمی مواجهاند، درحالیکه ۳۰۹ میلیون نفر همزمان با سه یا چهار نوع خطر اقلیمی دستوپنجه نرم میکنند.
این گزارش درحالی منتشر شده که کمتر از یکماه پیش، در گزارش مشترکی که توسط سازمان جهانی بهداشت (WHO) و سازمان جهانی هواشناسی (WMO) منتشر شده، آمده است که میلیاردها کارگر در سراسر جهان به محافظت بهتری در برابر گرمای شدید در محیطهای کاری نیاز دارند، چراکه تغییرات اقلیمی موجب افزایش دفعات و شدت گرماهای طاقتفرسا شده است.
این گزارش میگوید میلیاردها نفر هماکنون در محل کار در معرض گرمای خطرناک قرار دارند و همین امر خطر ابتلا به بیماریهای مرتبط با گرما مانند گرمازدگی، کمآبی بدن و بیماریهای کلیوی را افزایش میدهد.
براساس یافتهها، بیش از ۲/۴ میلیارد کارگر در معرض گرمای بیش از حد قرار دارند؛ یعنی ۷۱ درصد از کل نیروی کار جهان. نویسندگان گزارش تأکید کردند که این یافتهها باید بهعنوان زنگ خطری برای اقدام فوری در نظر گرفته شود.
در این میان، ایران بهدلیل اقلیم خشک و نیمهخشک خود، جزو کشورهایی است که بیشترین اثرات تغییرات اقلیمی و امواج گرما و سرما را تجربه خواهد کرد. مطالعهای که سال پیش از سوی چند پژوهشگر ایران صورت گرفته و در مجله nature منتشرشده، نشان میدهد که امواج گرما اثر قابلتوجهی بر مرگومیر کلی در ایران داشتهاند، افراد مسن و مردان نسبت به جوانترها و زنان، آسیبپذیرتر بودند و طراحی برنامههای پیشگیری و پاسخ سریع به امواج گرما و سرما ضروری است. این پژوهش نشان میدهد، امواج گرما و سرما میتواند باعث کمآبی، خستگی گرمایی، گرمازدگی و نارسایی کلیه شود و افراد مسن، کودکان و بیماران مزمن بیشترین آسیب را میبینند.
همچنین تغییرات اقلیمی باعث افزایش شدت و فراوانی امواج گرما در ایران و منطقه خواهد شد. پیشبینی میشود با هر یک درجه افزایش دما، تعداد روزهای موج گرما بین ۴ تا ۳۴ روز در هر فصل افزایش یابد. بعضی مناطق گرمسیری ممکن است تا ۱۲۰ روز اضافه در فصل تجربه کنند. امواج سرما با وجود کاهش انتظار برای بعضی مناطق، همچنان میتوانند باعث هیپوترمی، سرمازدگی و مشکلات قلبی-تنفسی شوند و در برخی موارد اثرات طولانیمدت بر سلامت دارند.
باتوجه به اثرات گسترده امواج گرما و سرما، سازمان جهانی بهداشت و پژوهشگران ایرانی توصیه میکنند که برنامههای پیشگیری و واکنش سریع، سیستم هشداردهی، دسترسی به آب سالم و مکانهای خنک و حمایت از گروههای آسیبپذیر بهطور فوری اجرا شود.
فقر، خطرات اقلیمی و نابرابریهای آینده
گزارش جدید «برنامه توسعه سازمان ملل متحد» ((UNDP که نهاد اصلی سازمان ملل برای مبارزه با بیعدالتی ناشی از فقر، نابرابری و تغییرات اقلیمی است و «مرکز پژوهشی ابتکار فقر و توسعه انسانی در دانشگاه آکسفورد» (OPHI) که بر اندازهگیری چندبعدی فقر و رفاه تمرکز دارد تا به سیاستگذاریهای مؤثرتر در سراسر جهان کمک کند، برای اولینبار دادههای مربوط به خطرات اقلیمی و فقر چندبعدی را همپوشانی داده تا میزان مواجهه افراد فقیر با شوکهای محیطی را ارزیابی کند. گزارش نشان میدهد که اکثر افراد فقیر، حداقل در معرض یک خطر اقلیمی قرار دارند و بسیاری همزمان با چند خطر روبهرو هستند.
پیشبینی میشود تا پایان این قرن، کشورهایی که بیشترین افزایش دما را تجربه میکنند، همان کشورهایی باشند که هماکنون با سطوح بالاتر فقر چندبعدی مواجهاند.
این گزارش طبق بهروزرسانی امسال پایگاه داده MPI (یک سامانه آماری جهانی که اطلاعات مربوط به فقر را جمعآوری و تحلیل میکند) که شامل دادههای جدید از ۱۳ کشور است، اطلاعات ۱۰۹ کشور را همراه با برآوردهای زیرملی برای ۱۳۵۹ منطقه در ۱۰۱ کشور ارائه میدهد.
نتایج نشان میدهد که ۱/۱ میلیارد نفر از ۶/۳ میلیارد نفر جمعیت جهان در فقر چندبعدی شدید زندگی میکنند که بیش از نیمی از آنها کودکاند. محرومیتهای رایج شامل؛ کمبود سوخت پاک برای پختوپز، مسکن، بهداشت، تغذیه و برق است.
تداخل خطرات اقلیمی و فقر به احتمال زیاد در آینده، شدت خواهد گرفت. یافتههای کلیدی این مطالعه نشان میدهد ۱/۱میلیارد نفر در فقر چندبعدی و ۷۴۰ میلیون نفر فقیر در کشورهای با درآمد متوسط زندگی میکنند. ۸۸۷ میلیون نفر فقیر هم در معرض حداقل یک خطر اقلیمیاند. به شکل نگرانکنندهای، ۳۰۹ میلیون نفر فقیر در مناطق دارای سه یا چهار خطر اقلیمی همپوشان زندگی میکنند و همزمان از فقر چندبعدی شدید رنج میبرند.
این افراد با «بار سهگانه یا چهارگانه» مواجهاند و معمولاً دارایی اندک و دسترسی محدودی به نظامهای حمایت اجتماعی دارند که همین امر آثار منفی شوکهای اقلیمی را تشدید میکند. بهصورت جداگانه، شایعترین خطرات اقلیمی که بر فقرا تأثیر میگذارد، گرمای شدید (۶۰۸ میلیون نفر) و آلودگی هوا (۵۷۷ میلیون نفر) است. مناطق مستعد سیل، خانهی ۴۶۵ میلیون فقیر است و ۲۰۷ میلیون نفر هم در نواحی درگیر خشکسالی زندگی میکنند.
«هاولیانگ شو»، سرپرست موقت «برنامه توسعه سازمان ملل متحد» به خبرگزاری این سازمان گفته، پژوهش جدید ما نشان میدهد که برای مقابله با فقر جهانی و ایجاد جهانی باثباتتر برای همه، باید با خطرات اقلیمی که جان نزدیک به ۹۰۰ میلیون نفر فقیر را تهدید میکند، روبهرو شویم: «وقتی رهبران جهان، ماه آینده در برزیل برای کنفرانس اقلیمی COP30 گرد هم میآیند، تعهدات اقلیمی کشورها باید به احیای پیشرفت توسعهای کمک کند که در حال رکود است و ممکن است فقیرترین مردم جهان را پشتسر بگذارد.»
یافتههای این گزارش تأکید میکند که فقرا در سراسر جهان اغلب با چندین چالش زیستمحیطی همزمان روبهرو هستند، نهفقط با یک تهدید منفرد.
«سابینا آلکایر»، مدیر «برنامه ابتکار فقر و توسعه انسانی در دانشگاه آکسفورد» و یکی از نویسندگان گزارش میگوید: «این گزارش نشان میدهد بحران اقلیمی و فقر در کجا بهطور چشمگیری تلاقی پیدا کردهاند. درک اینکه سیاره در کدام نقاط، تحت بیشترین فشار است و مردم در کجا با بارهای مضاعف ناشی از تغییرات اقلیمی روبهرو هستند، برای تدوین راهبردهای توسعهای که انسان را در مرکز اقدامات اقلیمی قرار دهد، حیاتی است.»
نقاط داغ جغرافیایی و اقتصادی و نقش انسان
بار ناشی از قرار گرفتن در معرض خطرات اقلیمی بهطور نابرابر میان مناطق و گروههای درآمدی توزیعشده است.
این گزارش میگوید جنوب آسیا و آفریقای زیرصحرایی بهعنوان کانونهای جهانی این سختیهای مرکب شناسایی شدهاند؛ این دو منطقه بهترتیب میزبان ۳۸۰ میلیون و ۳۴۴ میلیون فقیر در معرض خطرات اقلیمیاند. در جنوب آسیا، تقریباً تمام فقرا در معرض شوکهای اقلیمی قرار دارند: ۹۹/۱ درصد از فقرا (۳۸۰ میلیون نفر) با دستکم یک خطر اقلیمی مواجهاند و ۹۱/۶ درصد (۳۵۱ میلیون نفر) با دو یا چند خطر همزمان روبهرو هستند؛ درصدی بسیار بالاتر از هر منطقه دیگر در جهان. با وجود پیشرفتهای چشمگیر در کاهش فقر، جنوب آسیا باید اقدامهای اقلیمی خود را شتاب بخشد.
در میان گروههای درآمدی، کشورهای با درآمد متوسط رو به پایین بیشترین بار قرار گرفتن فقرا در معرض خطرات اقلیمی را متحمل میشوند؛ هم از نظر تعداد مطلق و هم نسبت جمعیتی. حدود ۵۴۸ میلیون فقیر در این کشورها در معرض دستکم یک خطر اقلیمی قرار دارند که ۶۱/۸ درصد از کل فقیران در معرض خطر جهانی را تشکیل میدهد. ازاینمیان بیش از ۴۷۰ میلیون نفر همزمان با دو یا چند خطر اقلیمی مواجهاند.
«پدرو کونسیسائو»، مدیر دفتر «برنامه توسعه سازمان ملل متحد» میگوید: «بارهایی که شناسایی شدهاند محدود به زمان حال نیستند و انتظار میرود در آینده شدت یابند. تحلیل دادههای پیشبینی دما نشان میدهد کشورهایی که درحالحاضر سطح بالاتری از فقر چندبعدی دارند، تا پایان این قرن بیشترین افزایش دما را تجربه خواهند کرد.»
این دو سازمان در پایان گزارششان نوشتهاند که این یافتهها نیاز فوری به اقدام جهانی برای مقابله با بار نابرابر خطرات اقلیمی بر دوش افراد فقیر را برجسته میکند: «مقابله با این خطرات همپوشان نیازمند گذار از «شناخت» به «اقدام» است؛ با تأکید بر راهبردهای کاهش فقر مقاوم در برابر تغییرات اقلیمی، تقویت ظرفیتهای محلی برای سازگاری، گسترش سازوکارهای مالی بینالمللی و همکاریهای بازتوزیعی. »
علاوه بر گزارش سازمان ملل و دانشگاه آکسفورد، چهارشنبه هفته پیش پژوهشی در نشریه Nature منتشر شد که نشان میداد، ۵۵ موج گرمایی در طول ۲۵ سال گذشته بدون تغییرات اقلیمی ناشی از انسان هرگز رخ نمیدادند. در این پژوهش آمده، انتشار گازهای گلخانهای ناشی از ۱۸۰ تولیدکنندهی بزرگ سیمان، نفت و گاز بهطور چشمگیری در بروز تمام موجهای گرمای بررسیشده نقش داشته است.
این مطالعه، ۲۱۳ موج گرما را بین سالهای ۲۰۰۰ تا ۲۰۲۳ مورد بررسی قرار داده است و میگوید، آلایندههای بررسیشده شامل شرکتهای دولتی و خصوصی، همچنین چند کشور دارای دادههای ملی تولید سوخت فسیلی بودهاند. بهطورکلی این تولیدکنندگان مسئول ۵۷ درصد از کل دیاکسید کربنیاند که از سال ۱۸۵۰ تا ۲۰۲۳ وارد جو زمین شده است.
«سونیا سنیویراتنه»، استاد اقلیمشناسی در دانشگاه ETH زوریخ و از نویسندگان این پژوهش گفته، این مطالعه نشان میدهد که تعداد چندان زیادی از بازیگران نیستند که مسئول بخش بسیار بزرگی از کل انتشارها هستند.
این مطالعهی تازه Nature از آن جهت منحصربهفرد است که بررسی میکند، تولیدکنندگان سیمان و سوختهای فسیلی تا چه اندازه در بروز موجهای گرما نقش داشتهاند. دانشمندان میگویند، یافتههای این مطالعه میتواند در پروندههای حقوقی علیه شرکتهای سوخت فسیلی مورد استفاده قرار گیرد. در سراسر جهان، دهها شکایت از سوی فعالان اقلیمی، دولتهای ایالتی آمریکا و دیگر گروهها علیه این شرکتها مطرح شده است تا آنها را در قبال نقششان در تغییرات اقلیمی پاسخگو کنند.
بحران گرمای شدید و تلفات شغلی
بحران گرمای شدید بهویژه در شرایطی بحرانیتر میشود که موجهای گرمای مکرر در سراسر جهان به یک واقعیت جدید بدل شدهاند. در تابستان امسال، دمایی استثنایی در سراسر اروپا ثبت شد؛ کشورهایی مانند فرانسه، پرتغال، یونان و اسپانیا بهطور مکرر شاهد دماهای بالای ۴۰ درجه سانتیگراد بودند. افزایش بیسابقه دما باعث وقوع آتشسوزیهای گسترده در جنوب اروپا شد و اسپانیا و پرتغال، یکی از شدیدترین فصلهای آتشسوزی ثبتشده در تاریخ خود را تجربه کردند.
در گزارش مشترکی که توسط سازمان جهانی بهداشت (WHO) و سازمان جهانی هواشناسی (WMO) کمتر از یکماه پیش منتشر شده، آمده است که میلیاردها کارگر در سراسر جهان به محافظت بهتری در برابر گرمای شدید در محیطهای کاری نیاز دارند، چراکه تغییرات اقلیمی موجب افزایش دفعات و شدت گرماهای طاقتفرسا شده است.
در گزارش آمده است که اقدامات پیشگیرانه در سطح جامعه، کسبوکارها، مؤسسات و مدارس ضروری است. همچنین کارفرمایان مسئولاند که شرایط کاری ایمن و عاری از خطر را برای کارکنان خود تضمین کنند.
«یوهان استاندِر» از سازمان جهانی هواشناسی به خبرگزاری AP گفته که باید با واقعیت آینده گرمای شدید روبهرو شویم: «این مسئله برای بسیاری از مردم به یک واقعیت تبدیل شده است. موضوع این است؛ یا سازگار شویم یا نابود.» براساس برآوردهای سازمان بینالمللی کار (ILO)، گرمای شدید سالانه موجب بیش از ۲۲ میلیون آسیب شغلی و حدود ۱۹ هزار مرگومیر میشود.
«رودیگر کِرِخ»، مدیر بخش محیطزیست، تغییرات اقلیمی و مهاجرت در سازمان جهانی بهداشت، به خبرگزاری این سازمان گفته که شدت گرما فقط بهمعنای روزهای بیشتر گرمی نیست، بلکه بهمعنای دمای بالاتر هم هست: «اغلب گرما صرفاً بهعنوان یک ناراحتی تلقی میشود، چیزیکه باید با آن کنار آمد. اما واقعیت این است که این یک بحران سلامت است.
اغلب کسانی که چرخ جامعه را به حرکت درمیآورند، بهای سنگینتری میپردازند. فشار گرمایی در محیط کار بهویژه جوامع آسیبپذیری را تحتتأثیر قرار میدهد که دسترسی محدودی به سرمایش، خدمات درمانی و سیاستهای حمایتی کار دارند.»
مطالعه تازه دیگری که در مجله Environmental Health منتشر شده، نشان میدهد که با گرمتر شدن هوا، آسیبهای شغلی ناشی از گرما بهطور چشمگیری افزایش مییابد؛ حدود ۲۸ هزار مورد آسیب در هر سال. دانشمندان مدتهاست دربارهی خطرات گرمای شدید ناشی از تغییرات اقلیمی برای سلامت انسان هشدار دادهاند.
تحقیقات پیشین نشان دادهاند که گرمای مفرط میتواند باعث خستگی، کاهش هماهنگی حرکتی و افت تمرکز شود. پژوهشگران دانشگاههای هاروارد و جورج واشنگتن نوشتهاند که ترکیب این اثرات جسمی و شناخت، ی احتمال بروز آسیبهای شغلی را افزایش میدهد.
در آگوست سال گذشته در دوران دولت بایدن، سازمانOSHA (سازمان ایمنی و بهداشت شغلی ایالاتمتحده آمریکا) پیشنویس یک مقررهی جدید دربارهی گرمای محیط کار را پیشنهاد داد. این قانون پیشنهادی از کارفرمایان میخواهد خطرات گرمایی را در محیطهای کاری داخل و خارج ساختمان شناسایی و کنترل کنند و الزامات مشخصتری برای حفاظت از کارگران در برابر گرما ایجاد شود.
براساس یافتهها، خطر آسیبِ ناشی از گرما، هم در مشاغل فضای باز مانند مدیریت پسماند، کشاورزی و ساختوساز و هم در محیطهای بسته مانند تولید صنعتی و انبارداری بالاست. «باراک الاحمد»، دانشمند ارشد در دانشکده بهداشت عمومی هاروارد، به یورونیوز گفته این مشکل با پیشرفت تغییرات اقلیمی تنها بدتر خواهد شد: «میتوان تصمیم گرفت، آن را نادیده گرفت و به روال معمول ادامه داد؛ اما این نهتنها به کارگران آسیبدیده ضربه میزند، بلکه بر بهرهوری و سود کارفرمایان نیز تأثیر منفی خواهد گذاشت.»
تابستانهای مرگبار برای کارگران مهاجر
با افزایش روزافزون دما و وقوع موجهای گرمای شدید در سراسر جهان، میلیونها کارگر در محیطهای کاری داخلی و خارجی در معرض خطرات جدی سلامت قرار گرفتهاند. گرمای شدید میتواند باعث خستگی، کاهش تمرکز، ضعف در هماهنگی حرکتی و افزایش احتمال حوادث شغلی شود و در موارد شدید به گرمازدگی، کمآبی و حتی مرگ منجر شود.
مطالعات نشان میدهند که کارگران در کشورهای با قوانین ضعیف یا بدون استانداردهای گرمای محیط کار، بیشترین آسیبها و حوادث شغلی را تجربه میکنند. این وضعیت هشداردهنده، ضرورت اقدامات فوری کارفرمایان و دولتها برای حفاظت از سلامت کارگران را دوچندان میکند.
چندماه پیش بود که دیدهبان حقوق بشر اعلام کرد، کشورهای عضو شورای همکاری خلیجفارس، میلیونها کارگر مهاجر را بدون محافظت کافی در برابر گرمای مرگبار تابستانی رها کردهاند. این سازمان هشدار داد که دولتهای منطقه همچنان شواهد علمی درباره ناکارآمدی ممنوعیتهای زمانمحور کار در نیمروز را نادیده میگیرند.
«مایکل پیج»، معاون مدیر بخش خاورمیانه دیدهبان حقوق بشر گفت: «هر تابستان نشان میدهد که بحران اقلیمی، فاجعه سلامت و ایمنی شغلی را برای میلیونها کارگر مهاجر در کشورهای خلیجفارس تشدید میکند. چون این کشورها در اجرای قوانین مبتنی بر شواهد علمی تعلل میکنند، کارگران بهطور غیرضروری در حال مرگ هستند، دچار نارسایی کلیه میشوند یا از بیماریهای مزمن رنج میبرند.»
از ژوئیه ۲۰۲۴ تا می۲۰۲۵، این سازمان با ۱۹ کارگر مهاجر در عربستان سعودی، امارات، قطر و کویت مصاحبه کرده است. این سازمان نوشته، یک مطالعه در عربستان نشان داده که بیشترین شدت گرما بین ساعت ۹ صبح تا ۱۲ ظهر است؛ یعنی زمانی که هنوز اجازهی کار وجود دارد. حتی کارگرانی که در شرکتهای متعهد به قانون کار میکردند، همچنان در معرض دمای خطرناک بودند. پژوهشی مشابه در کویت هم افزایش قابل توجه خطر آسیبهای شغلی در دمای بسیار بالا را تأیید کرده است.
در ماه می۲۰۲۵، دوبی دو روز پیاپی رکورد دمای خود را شکست و به ۵۱/۶ درجه سانتیگراد رسید؛ بالاتر از رکورد ۵۰/۲ درجه در سال ۲۰۰۹. گزارشهای مشابهی از کویت هم منتشر شده است. این گرماها حالا زودتر از گذشته، حتی در ماه مه رخ میدهند، درحالیکه ممنوعیت کار در امارات و کویت از ۱۵ ژوئن اجرا میشود.
دما در عربستان و عمان هم بهشدت افزایش یافته است. یک کارگر ساختمانی در عربستان میگوید: «در تابستان ساعت چهار صبح کار را شروع میکردیم. تا ۸ صبح هوا خیلی گرم میشد و از ۱۰ صبح بهبعد دیگر غیرقابل تحمل بود. اگر وسط کار استراحت میکردیم، از حقوقمان کم میکردند.»
یک برقکار در کویت هم میگوید: «بارها دچار سرگیجه، تهوع و تاریدید شدهام. پرندگان از آسمان میافتند و آدمها بیهوش میشوند.
دو سال پیش چندبار در باند فرودگاه غش کردم.» کارشناسان میگویند که ممنوعیتهای زمانی، حداقل اقدام ممکن است و دولتها باید بهجای آن از شاخصWBGT استفاده کنند؛ معیاری علمی که دمای هوا و رطوبت را برای سنجش فشار گرمایی محیط کار ترکیب میکند. تنها قطر در سال ۲۰۲۱ این شاخص را بهکار گرفت، آنهم با حد آستانه ۳۲/۱ درجه سانتیگراد، که کارشناسان آن را بیش از حد بالا میدانند.
این سازمان از دولتهای خلیج خواسته است تا از شاخصWBGT برای زمانبندی کار و استراحت استفاده، دسترسی به آب و سایه را تضمین، محلهای استراحت مناسب فراهم و سیاستهای گرمایی را بهصورت مبتنی بر شواهد بازنگری کنند. این نهاد همچنین گفته که محافظت بهتر از کارگران نهتنها اخلاقی، بلکه از نظر اقتصادی هم بهصرفه است؛ زیرا موجب افزایش بهرهوری، سلامت و ایمنی آنها میشود.