خودزنی بنزین در بورس!

برق، فراورده‌هاي نفتي، نفت و حالا هم بنزين؛ اين خلاصه‌اي از محصولاتي است كه مقرر بود وارد بورس انرژي شوند. از اين چهار محصول، برق به گواه فعالان حوزه، به‌واسطه انحصاري‌بودن خريدار، با آسيب جمعي توليدكنندگان بي‌پول همراه بود و شايد فقط بتوان گفت مورد دوم (فراورده‌هاي نفتي) اندكي روي خوش بورس انرژي را به خود ديد.

به گزارش شرق، هرچند عرضه محصول اندك بود و جاي كار هنوز هم دارد. اما در دو مورد ديگر كه اولي در قالب سخني از زبان معاون اول رئيس‌جمهور طرح شد و ديگري در قالب دستور روحاني مطرح شده، اما و اگرها فراوان است.

حالا محمود مخدومی، مدیرعامل شرکت سرمایه‌گذاری نفت‌وگاز تأمین (زيرمجموعه شستا) در آخرين اظهارنظر در اين زمینه خبر داده كه به دستور رئیس‌جمهوری در حال آماده‌سازی براي ورود پالایشگاه ستاره خلیج فارس به بورس هستند. اما كارشناسان بر اين عقيده هستند كه شرايط براي عرضه اين دو محصول در بورس فراهم نيست.

مي‌گويند بورس ايران بين‌المللي نيست كه به فكر عرضه محصولاتي با فروشنده واحد در آن، چشم به صادرات انرژي در اين بخش بدوزيم. اگر مشتري داخلي است كه عرضه آن در بورس چه معنايي دارد؟‌ اما نكته شایان ‌توجه در تمامي اين حرف‌وحديث‌ها، بي‌توجهي به حاكميتي‌بودن محصولاتي است كه در بورس عرضه مي‌شود و صاحبان پرشمار پيدا مي‌كند. اما نتيجه در هاله‌اي از ابهام است، بازار انحصاري است، برق در بورس عرضه مي‌شود، خاموشي‌هاي گسترده كشور را در برمي‌گيرد. اين طيف خطي آيا سرنوشت محصولاتي چون نفت و بنزين نخواهد بود؟ اين پرسش را با كارشناسان مطرح كرديم. برخي موافق و برخي مخالف‌اند.

عبده‌تبريزي: زمینه برای ایجاد بورس نفت فراهم نیست
حسين عبده‌تبريزي، اقتصاددان و عضو شورای‌عالی بورس در اين زمینه در تحليلي گفته: بورس نفت و انرژی ماهیت بین‌المللی دارد و اصولا هم در بورس‌های کالایی مانند بورس نفت، بورس انرژی، فولاد، برق و ... مردم عادی نمی‌توانند ورود کنند. در بازارهایی مانند بورس انرژی و بورس کالا معمولا کسانی درگیر می‌شوند که در این کسب‌وکارها حضور دارند و رقم‌های بالایی در اختیار آنها است.

تبریزی در ادامه گفت: مردم عادی شناختی از بورس‌های کالایی ندارند و بیشتر درگیر بورس اوراق بهادار می‌شوند و ما هم به سرمایه‌گذاران عادی توصیه نمی‌کنیم که وارد بورس کالا و بورس انرژی شوند، حتی ما به تازه‌واردان توصیه می‌کنیم از طریق صندوق‌ها به بازار سرمایه وارد شوند تا در وضع نوسان‌های بازار دچار زیان نشوند.

عضو شورای‌عالی بورس در قالب پيشنهادي ادامه داد: معتقدم بورس نفت را باید در یکی از مناطق آزاد با دسترسی به مقررات وسیع‌تر نسبت به مقررات جاری کشور راه‌‌اندازی کنیم و طبیعی است که بورس نفتی باید در وضع اقتصادی و روابط بین‌المللی مناسب‌تر ایجاد شود. او با تأکید بر اینکه امروز بهترین زمان برای ایجاد بورس نفت نیست، گفت: به‌هر‌حال تشخیص دولت این است که شاید راه‌اندازی بورس نفت بتواند در فروش نفت کشورمان مؤثر باشد اما برای فروش نفت از طریق بازار سرمایه حداقل باید بازار منطقه‌ای برای آن ایجاد کنیم که عده‌ای از خارج از کشور بتوانند نفت ایران را خریداری کنند.

اما و اگر فراوان است
جواد نوفرستي، كارشناس اقتصاد انرژي نيز مي‌گويد: امروز براي ورود نفت و بنزين به بورس بسيار زود است، زيرا شرايط براي آن فراهم نيست. او هم سخنان عبده‌تبريزي را تأييد كرده و مي‌گويد: نفت كالايي است كه بازار آن بين‌المللي و مشتري آن جهاني است. كالاهايي كه در بورس عرضه مي‌كنيم، بازار داخلي دارد. علاوه بر آنكه چندان بستر را آماده و فراهم نمي‌دانم؛ به‌ويژه آنكه بخش خصوصي واقعي توانمند فعالي هم نداريم و اكثرا شبه‌دولتي و خصولتي‌ها هستند.

نوفرستي با بيان اينكه پيشنهادي كه از سوي معاون اول مطرح شد، اما و اگر فراوان دارد، ادامه مي‌دهد: اميدوارم به‌سرعت اتفاق نيفتد.

به گفته او مبناي پيشنهاد بورس نفت، تحريم‌ها بود. عرضه نفت در بورس، راهكاري براي دورزدن تحريم‌هاست اما بايد شركت خصوصي توانمند، نفت را تحويل بگيرد و در بازار جهاني بفروشد، ولی كدام بازار جهاني؟ بنزين هم اگر هدف صادراتي دارد، همين موضوع درباره آن مطرح است. در ابتدا بايد بسترهاي آن فراهم شود و بعد دست به كار شد.

او ادامه مي‌دهد: اگر بازار داخلي مطرح است، ورود بنزين در بورس بي‌معناست. اكنون قيمت بنزين مشخص است، جايگاه خاصي نداريم كه با كيفيت خاص بنزين عرضه كند و كيفيت هم تقريبا در همه بخش‌ها يكسان است، ديگر در اين مورد عرضه بنزين در بورس، موضوعيتي ندارد؛ مگر اينكه به سمت صادرات برويم كه با افتتاح فاز سوم پالايشگاه خليج فارس ممكن مي‌شود، زيرا فراتر از نياز داخل خواهد بود اما حجم آن قابل توجه نخواهد بود. حداقل در شروع چندان قابل توجه نخواهد بود. در بازار داخل معنا ندارد كه بخش خصوصي در بورس بخرد و بعد به جايگاه‌ها بفروشد كه مكانيسم آن فراهم نيست.

خودكشي در بورس
از ابراهيم خوش‌گفتار، عضو هيئت‌مديره سنديكاي توليدكنندگان برق درباره تجربه ورود برق به بورس انرژي مي‌پرسم. او مختصر توضيح مي‌دهد كه عرضه برق در بورس چرا و چگونه، انحصار را شكل داد و تجربه ناموفقي در كارنامه بورس شد. خوش‌گفتار به «شرق» مي‌گويد: پروژه بورس برق، پروژه ناموفقي بود. پروژه انحصاري كه اسمش بورس نيست. خريدار، شركت‌هاي تورزيع برق با دستور توانير بودند. كل معامله‌اي كه انجام مي‌شود، دست بالا دو درصد بازار برق كشور است. ازآنجا‌كه وزارت نيرو پول برق را با تأخير تقريبا يك‌ساله پرداخت مي‌كند، نقدينگي بازار بورس سبب شد هر توليدكننده‌اي وارد شده و خودكشي كند.

مي‌پرسم چرا از لفظ خودكشي استفاده مي‌كند و او پاسخ مي‌دهد: توليدكنندگان برق حدود 17هزار ميليارد تومان از وزارت نيرو طلبكارند و چون براي ادامه حيات به پول احتياج دارند، وارد بورس مي‌شوند. اگر قيمت بازار برق در بورس را ببينيد، شاهديد كه 29 تومان در هر كيلووات هم فروش رفته؛ درحالي‌كه قيمت تمام‌‌شده برق چيزي بيش از 60 تومان است.

بنابراين اين اقدام چيزي جز خودكشي اين صنعت نبود. مديرعامل برق و انرژي سابق با بيان اينكه تا سوبسيد هست، بورس يك بازي است، در تحليلي توضيح مي‌دهد كه چرا اين پروژه موفقيت‌آميز نبود: تا وقتي كه به قيمت‌هاي واقعي محصول را در بورس عرضه نكنيم، بورس موفق نمي‌شود اما اگر قيمت را آزادسازي كرده و اگر براي آن سازوكاري تعريف و اعلام كنيم كه قيمت فراورده را با در‌نظر‌گرفتن اندكي سوبسيد و باقي را با توان خريدار عرضه مي‌كنيم، مي‌تواند موفقيت‌آميز باشد. به گفته او اگر قرار باشد در بورس براي هر محصولي كه هست، خريدار يك جاي مشخص باشد، اين اتفاق قابل تعميم به آن بخش هم خواهد بود. اگر خريدار بنزين پالايشگاه ستارخ خليج فارس، وزارت نفت باشد تا در جايگاه‌ها عرضه كند، هيچ فرقي نخواهد كرد كه محصول برق باشد يا بنزين. انحصار باز هم شكل مي‌گيرد و توليدكننده ضرر مي‌كند.

شرايط مهياست، عزم كافي وجود ندارد
بااين‌حال، مديرعامل بورس انرژي ايران نظر ديگري دارد. علي حسيني معتقد است كه شرايط براي ورود انرژي به بورس فراهم است و در گذشته هم فراهم بوده، اما عزم و اراده جدي براي ايجاد آن فراهم نبود.

حسيني مي‌گويد: در گذشته هم ماده 4 قانون برنامه ششم به صراحت تكليف شده كه ابزارهاي مهندسي مالي در بورس انرژي تقويت شود و عرضه نفت خام و فراورده‌هاي نفتي در بورس انجام شود. اين موضوع از سال 81 در دولت وقت مطرح شد و مورد حمايت دولت وقت قرار گرفت، منتهاي مراتب در افت‌وخيز‌هاي زمان، توجه كافي به آن نشده است.

او با اشاره به تجربه به گفته او موفق عرضه فراورده‌هاي نفتي در بورس مي‌گويد:‌ معاملات قابل‌توجهي در زمينه صادرات محموله‌هاي كوچك، دريايي و زميني در بورس انرژي انجام شده و اين مورد مي‌تواند در زمينه بنزين و نفت هم ايجاد شود.

نقد بين‌المللي‌نبودن بورس ايران را در اين گفت‌وگو مطرح مي‌كنم، حسيني پاسخ مي‌دهد: بورس چگونه بايد بين‌المللي شود؟ وقتي كه در زمينه‌هايي كه پتانسيل بين‌المللي‌شدن داريم، مسئولان ذي‌ربط فعاليت كنند. وقتي فراورده‌هاي صادراتي در بورس عرضه نشوند، بين‌المللي‌شدن معنا ندارد. بايد در اين راستا فعاليت‌هايي انجام دهيم و اگر موفقيت نداشت، عدم موفقيت را مطرح كنيم.

او كه حاضر نيست اشاره‌اي به پروژه ناموفق عرضه برق در بورس داشته باشد، ادامه مي‌دهد: به عقيده من اين كار شدني است و سخت نيست. شرايط حاكم بر اقتصاد خوب نيست. با توجه به اين بحث عمومي اگر شرايط سخت براي همه بخش‌هاست، براي اين بخش هم همين‌طور است. حسيني با اشاره به تجربه موفق بورس DNE دوبي مي‌گويد:‌ در همسايگي ما كشورهايي كه توانمندي‌شان كمتر از ماست، اما عزم و اراده جدي داشتند، اين كار را انجام دادند و موفقيت هم داشتند.

با او مثال نقض اين مسئله را طرح مي‌كنم. دكتر فريدون فشاركي، كارشناس برجسته و بين‌المللي حوزه انرژي كه خود نيز عضو هيئت‌مديره بورس DNE دوبي است، در تحليلي درباره ورود نفت به بورس، از ناموفق‌بودن اين بورس گفته بود، اما مديرعامل بورس انرژي ايران معتقد است نظر اين كارشناس با موضوع‌ ديگري مطرح مي‌شود. ايران مستقل است و توانايي زيادي هم دارد و بايد به اين توانمندي‌ها و قانون توجه شود.

او به داده‌ها استناد كرده و مي‌افزايد: اگر بورس دوبي موفق نبوده، چرا شركت «سومو»ی عراق از چند ماه پيش نفت خام سبك بصره را در آنجا عرضه مي‌كند؟ قيمت معاملاتي در اكثر موارد بيشتر از قيمت‌هايي است كه به‌صورت رسمي در مذاكرات به خريداران پيشنهاد داده مي‌شد.

به گفته او، برخي از كشورهاي بزرگ توليدكننده نفت به‌تدريج دارند از اين سازوكار استفاده مي‌كنند و ما نيز بايد در اين راستا گام برداريم.