افشار سلیمانی*؛ چندروز پیش وزرای خارجه کشورهای عضوشورای همکاری خلیج فارس در پایان نشست خود در کویت در بیانیه ای تأکید کردند "با خشنودی امضای توافقنامه بر سر برنامه هسته ای ایران را دنبال کردیم. ما از این توافقنامه خشنود هستیم و امیدواریم که مقدمه ای به منظور دستیابی به راه حلی فراگیر برای این پرونده باشد."
وزرای خارجه کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس همچنین خواستار برگزاری کنفرانس صلح ژنو 2 برای حل بحران سوریه در سریعترین زمان ممکن شدند و ادامه خونریزی ها در سوریه واستفاده از سلاح های ممنوعه بین المللی علیه غیرنظامیان را محکوم کردند و از جامعه جهانی خواستند برای حمایت از غیرنظامیان سوری وارد عمل شوند.
برغم اقدام هماهنگ ریاض در تنظیم بیانیه شورا شاهد برخی مواضع واظهارات و مطالب ازسوی بعضی شخصیتهای رسمی و رسانه های وابسته به دولت عربستان هستیم که بر خلاف آنچه در بیانیه شوراست.
همچنین از برخی اقدامات تروریستی و حمایتها از تروریستها درسوریه پرده برداری شده و دخالت دولتمداران عربستان در این حوادث ادعا می شود. برای مثال نواف العبید از مشاوران دولت عربستان سعودی در یک تناقض آشکار با مفاد بیانیه شورای همکاری خلیج فارس که عربستان یکی از اعضای آن است، اظهار داشت: "در پی توافق اخیر هسته‌ای میان ایران و غرب، ریاض احتمالاً در پی متحدان جدید، همچون انگلیس و فرانسه بر‌خواهد آمد."
این در حالی است که تحلیلگران بر این باورند، به دلیل وابستگی‌های شدید عربستان به آمریکا، جایگزین کردن متحدی دیگر به جای واشنگتن برای سعودی‌ها دشوار خواهد بود. ازسوی دیگرولید بن طلال شاهزاده، میلیاردرسعودی وشریک رابرت مردوخ یهودی صاحب غول رسانه ای جهان در مصاحبه با شبکه بلومبرگ تأکید کرد: "ما دشمنی اسرائیل مقابل ایران را می‌پسندیم. ما از شیعه و ایران دل خوشی نداریم."
وی مدعی شد" که ایران و نه تل‌آویو دشمن عربستان است. این شاهزادهسعودی معتقد است که تأثیر تحریم‌ها بوده است که ایران را به میز مذاکره آورده است و تأکید کرد که تحریم‌ها علیه ایران باید به قدری افزایش پیدا کند که تهران به زانو دربیاید.
در همین حال روز سه شنبه12آذر برخی رسانه های وابسته به آل سعود در داخل وخارج ازعربستان در اقدامی هماهنگ دست به یک هجمه علیه ایران زدند. درهمین راستا طارق حمید سردبیر وهابی روزنامه الشرق الاوسط ، ساکن لندن در یادداشت روز سه شنبه 12آذرخود با اشاره به سخنان محمدجواد ظریف در سفر به کویت و عمان و تمایل ایران به عادی سازی روابط با عربستان سعودی، ضمن متهم کردن ایران به دخالت در بحرین و سوریه می گوید ایران اگر می خواهد حسن نیت خود را ثابت کند، بهتر است دست از دخالت در بحرین برداشته و نسبت به خارج کردن حزب الله از سوریه و همچنین عدم حمایت از متحد راهبردی خود در دمشق، اقدام کند.
روزنامه های چاپ داخل عربستان نیزدرهمین روز یادداشت ها و مقالات متعددی را در هجمه به ایران تدارک دیدند. روزنامه الجزیره در یادداشتی به قلم ناصر الصرامی و با این عنوان که "آیا می شود به ایران اعتماد کرد...؟" پس از آوردن یک مقدمه طولانی در مورد برنامه هسته ای ایران بدون آنکه پاسخی به از اینکه ایران می خواهد راکتورهای جدیدی را با همکاری روسیه در بوشهر تاسیس کند، ابراز نگرانی کرده است!
أيمن الحماد هم در روزنامه الریاض - به عنوان ارگان رسمی آل سعود - یادداشتی بلند نوشته و با عنوان "واقعیت نزدیکی ایران – سعودی"، با برشمردن تاریخچه روابط دو کشور ازسال 1996 به شرط و شروط ریاض برای بهبود رابطه با تهران پرداخته و از زبان سعود الفیصل، وزیر خارجه عربستان نوشته است که رمز برقراری رابطه با ایران در مساله سوریه نهفته است و ایران باید متحد دیرین خود را تنها بگذارد و آن را دو دستی تقدیم آل سعود کند تا روابط به سطح عادی بازگردد.
صالح إبراهيم الطريقي نویسنده افراطی وابسته به آل سعود هم در روزنامه عکاظ حمله ای شدید به وزیر امورخارجه ایران کرده و با تشبیه وی به "جن" به توانایی های وی در عرصه دیپلماتیک اعتراف کرده و در ادامه توهین خود به وزیر امورخارجه کشورمان، خواستار تشکیل وزارتخانه های جن برای مقابله با ایران شده است.
اما ادعا‌ها و فضاسازی‌های مقامات و تحلیلگران عربستانی به همین جا ختم نمی‌شود. روزنامه الشرق الاوسط نیز به تازگی در یکی از مطالب خود مدعی شد که "توافق هسته‌ای ایران، از واقعه ۱۱ سپتامبر 2001هم خطرناک‌تر است."
البته نباید فراموش کرد که عربستان سعودی که روزگاری حمله آمریکا به عراق و سرنگونی حکومت صدام را حادثه ای در راستا ی کاهش قدرت ایران می پنداشت، اینک مشاهده میکند که عراق امروز تاحد زیادی به متحد ایران تبدیل شده است. ازسوی دیگر حملات اسراییل به لبنان در سال 2006به نفوذ بسیار زیاد حزب‌الله لبنان انجامید که آن هم نزدیک به ایران است.
حکومت سوریه هم اگرچه به شدت تحت فشار است، همچنان به ایران نزدیک است واینها جملگی موجب نگرانی عربستان است و اقدامات تروریستی اخیر در مقابل سفارت ایران درلبنان که درپشت صحنه آن ریاض و راسا بندر بن سلطان قرار داشت از همین دریچه قابل بررسی است.از دیگر سو از منظر عربستان، ایران دلیلی بر بی‌ثباتی در بحرین است! درحالی که ارتش عربستان درحمایت از اقلیت حاکم وبرعلیه دموکراسی و اکثریت مردم وارد بحرین شد و اکثر کشورها من جمله امریکا هم به ایناقدام اعتراض نکردند (البته اگر نگوییم با چراغ سبز واشنگتن انجام گرفت).
بر خلاف بسیاری از کشورهای جهان، موضع رسمی دولت عربستان سعودی درباره توافق هسته‌ای ایران نیز چندان خوشبینانه و مثبت نبود. دولت این کشور با صدور بیانیه‌ای، این توافق را" گام نخست به سمت یک راهکار جامع برای موضوع هسته‌ای ایران دانست.
عربستان سعودی با احساس نارضایتی شدید از سیاست جدید آمریکا در قبال برنامه هسته‌ای ایران، در تلاش است تا با انجام هر اقدام ممکن، از پیامدهای منفی این امر برای خود بکاهد.
در همین حال به گزارش رویترز، "باراک اوباما" رئیس جمهوری آمریکا سهشب 12آذرپیش ازاین در یک تماس تلفنی با ملک عبدالله پادشاه عربستان جزئیات توافق هسته ای ایران و 1+5 در ژنو را با وی مورد بحث قرار داد.
در تحولی دیگر درهفته اخیرمجمع پارلمانی ناتو کنفرانسی را با عنوان کنفرانس بین المللی پارلمان ها در شهر رم پایتخت ایتالیا برگزار کردکه استفاده از عنوان بین المللی خلیج فارس در این کنفرانس باعث شد چند هیأت کشور عربی که در این کنفرانس مشارکت کرده بودند، دوشنبه شب 11آذرماه در اعتراض به استفاده از عنوان رسمی خلیج فارس از این نشست خارج شوند.
این کشورها که همواره با صرف میلیاردها دلار تلاش دارند عنوان خلیج فارس را تغییر دهند اما در این کار خود توفیقی نیافته اند. قابل تامل تراینکه ،مقامات ایتالیایی برای بازگشت این هیأتها، نام مجعول خلیج عربی را جایگزین کردند.
در تحولی دیگر در حالی که هنوز چند روزی بیشتر از سفر وزیر خارجه امارات به تهران نگذشته، مقامات این شیخ‌نشین بار دیگر اقدامات ضد ایرانی خود را که به طور خاص به موضوع جزایر سه گانه مربوط است، از سر گرفتند. بگونه ایکه ظرف چند روز اخیر مطبوعات و رسانه‌های انگلیسی زبان اماراتی، با انتشار مطالب پر آب و تاب، از انتشار کتابی خبر دادند که درباره جزایر سه‌گانه ایرانی خلیج‌فارس به رشته تحریر درآمده و آن گونه که مشخص است، تلاشی جدید از سوی اماراتی‌ها برای جعل تاریخ به شمار می‌رود.
جالب اینکه درهمین حل وهوای اخبار مربوط به ادعاهای ارضی امارات خبری هم در خصوص اینکه ادعای امارات درباره جزاير ايراني از متن بيانيه شوراي همكاري حذف شد منتشر شد.
استقبال شورای همکاری خلیج فارس از توافق ژنو وعدم اشاره به موضوع جزایر سه گانه ایرانی که در بیانیه‌های این شورا معمولابی وقفه به آن پرداخته می‌شد، نشان دهنده این نکته مهم است که فضای مثبت حاصل از توافق ژنو۳ به چالش‌های دیگری که ایران با آن روبه رو است کشیده شده واگر این توافق در عمل هم روند خوب خود را ادامه دهد حل و فصل بسیاری از گره‌ها در روابط خارجی ایران دور از ذهن به نظر نمی‌رسد.
همچنین با این بیانیه نخستین گام برای بهبود رابطه میان ایران و کشورهای حاشیه خلیج فارس برداشته شداما دیری نپایید که شاهد واکنشهای پیشتر گفته شده شدیم. البته اظهارات تازه وزیر خارجه دولت تدبیر وامید درباره همسایگان جنوبی ایران نیز در بهبود فضای نسبی مناسبات تأثیرگذار بود. سخنانی مبنی بر اینکه عربستان برادر ایران است و کشورهای حاشیه خلیج فارس در اولویت سیاست خارجی ایران است نمونه ای از این اظهارات است که ظاهرا در رفع نگرانی کشورهای عربی در قبال ایران موثر بوده است چرا که تنها چندروز پیش همه کشورهای عربی دست به کار شده بودند تا توافقی میان ایران و ۱+۵ صورت نگیرد و از هیچ کارشکنی در این راستا خودداری نکرده بودند.
کلام میانی
واقعیت این است که اکثر تحلیلگران توافق ژنو را قدمی به پیش برای حل مسئله هسته ای ایران که مدتی است به بی‌ثباتی در منطقه منجر شده است، تلقی می کنند و درانتظار مذاکرات و تحولات آتی هستند.بطوریکه آمریکا و برخی دیگر از کشورهای مذاکره‌کننده با ایران، در طول این مذاکرات تاکید کردند که نگرانی‌های متحدانشان، را درمذاکره با ایران در نظر دارند. در واقع آمریکا بر مبنای منافع خود مذاکره میکند و در عین حال تلاش میکند تا از منافع دیگران هم محافظت کند.
بنظر می رسد آمریکا با بسیاری از آنچه اسراییل درباره فعالیت هسته ای ایران می‌گوید موافق نیست و با عربستان سعودی نیز اختلاف نظردارد واین درپرتو دیپلماسی دولت تدبیر وامید بدست آمده است. اینکه اسراییل یک جانبه و به طور مستقیم با نظر ۵ عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل و آلمان مخالفت کرد تا اینجای کار درواقع به زیان این رژیم و به بنفع ایران تمام شد ه است. مواضع جداگانه کشورهای شورای همکاری خلیج فارس و بیانیه اخیر این شورا در مورد توافق ژنو وسفر وزیر خارجه امارات به ایران و سفر آتی امیر این کشور به تهران و همینطور فضای پدید آمده پیرو اعمال شاتل دیپلماسی تهران در قبال کشورهای حاشیه خلیج فارس که با سفرهای متناوب وزیرخارجه دولت تدبیر وامید متبلور گشته است نشان می دهد که غیر ازعربستان دیگر اعضای این شورا بسیار واقع‌بین هستند و اتفاق رخ داده و دستیابی به توافق ازسوی ایران با 5+1را را پذیرفته‌اند و اینک مایلند بهترین استفاده را از آن ببرند.
این کشورها می‌خواهند از منافع خود حفاظت کرده و در عین حال مطمئن شوند که ایران برنامه نظامی نخواهد داشت.اما باید گفت نگرانی اصلی آنها قدرت و نفوذ ایران در منطقه، بیشتر از نظامی شدن برنامه هسته‌ای ایران است. این کشورها خصوصا عربستان سعودی با حمایت از تحریم‌ها علیه ایران، در تلاش بوده‌اند که اقتصاد ایران پیشرفت نکند و نفوذ ایران بیشتر از اینکه هست نشود.چنین رویکردی، کشورهای حوزه خلیج فارس را از اسراییل که خود یک قدرت هسته‌ای است، جدا میکند.
البته اسراییل به طور رسمی در اختیار داشتن سلاح اتمی را اعلام نکرده و می‌خواهد انحصار این موضوع را در اختیار داشته باشد. اینگونه رفتار اسراییل، به دلیل تاریخ یهودیان است و آنها نگرانند که ایران روزی با بمب اتم به آنها حمله کند. برغم مواضع محتاطانه ریاض درقبال توافق ژنو با درنظرداشت اینکه ایران و عربستان سعودی، در سال‌های گذشته وزمانیکه ملک عبدالله تازه بر تخت شاهی جلوس نموده بود و درایران هم اکبر هاشمی رفسنجانی رییس جمهور بود، یک بار به این مرحله سردی مناسبات وکاهش اعتماد متقابل رسیده بودند اما پای میز مذاکره آمدند و روابط طرفین بهبود قابل توجهی یافت .در همان مقطع ملک عبدالله زمینه‌ای برای همزیستی مسالمت‌آمیز دو کشور پیدا کرده بود.
لذا در نتیجه مذاکره مجدد ممکن است پنجره هایی برای رفع مشکلات و ایجاد اعتماد متقابل گشوده شود هرچند موضوع سوریه بر این فرایند سایه افکنده است و وزیر خارجه ایران هم درادامه دیدارهایش موفق به سفر به ریاض نشد ودو طرف همدیگر را به عدم دعوت وعدم پذیرش متهم کردند. بااین حال نمی توان گفت این پایان ماجراست و در پرتو یک دیپلماسی پویا دوکشور می توانند حول منافل مشترک با اعتماد سازی ،گامهای به عقب برداشته شده هرچند دربادی امر کوتاه، اماروبه جلو بردارند.
کلام آخر
کشورهای عربی بویژه عربستان و امارات و اسراییل نگران قدرتمندتر شدن ایران و تقویت موقعیت شیعه درمنطقه و جهان از قبل حل بحران هسته ای با غرب و برقراری روابط ایران وامریکا درکنار نفوذ ایران درعراق وافغانستان وسوریه و حل بحران سوریه با مشارکت ایران است و لذا اقدامات تندروانه و حمایت از اقدامات تروریستی در سوریه ولبنان درهمین راستا از سوی ریاض صورت می پذیرد.
باید همه طرفها درراستای نیل به حل مسالمت آمیز بحران و جنگ درسوریه و برگزاری انتخابات آزاد برای تعیین سرنوشت این کشور با مشارکت همه سوریها از هر قوم، قبیله، دین ومذهب به مخرج مشترکی مبنی بر عدم حمایت نظامی از هیچ یک از طرفهای درگیر برسند .ایجاد شکاف نسبی میان امریکا با اسراییل وعربستان نتیجه همین نگرانیست.
تشدید شکاف میان آنها به نفع ایران است.هرچند تهران باید در سیاست اعلامی خود ازبروزچنین شرایطی اعلام ناخرسندی کند و همه را به تقویت صلح وثبات درسایه همکاریهای سازنده دعوت نماید.درشرایط کنونی بایدتلاش های ایران برای زدودن اذهان بازیگران منطقه ای از ایران وشیعه هراسی مضاعف گردد و برنامه های عملی برای تقویت وحدت میان مذاهب اسلامی وطریقتهای مختلف بویژه سنی وشیعه به مورد اجرا بگذارد.بهره گیری از تمامی ظرفیت های دیپلماسی رسمی وعمومی دراین برهه زمانی ضروریست.تقویت اعتماد متقابل با کشورهای حاشیه خلیج فارس ،خاورمیانه و همسایگان نیازمند اعمال یک شاتل دیپلماسی فعال و همه جانبه در چارچوب مدلهای دوجانبه وچندجانبه حول محورهای مختلف اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و امنیتی است.
درهمین راستا تهیه وتدوین استراتژی امنیت منطقه ای درارتباط با خلیج فارس، همسایگان غیر عرب، قفقاز جنوبی ،دریای خزرلازم می نماید به موازات آن مناسب است تبیین استراتژی همکاری با آن دسته از نهادهای سیاسی، اقتصادی وامنیتی که ایران عضو آنهانیست ازقبیل سازمان همکاری های اقتصادی دریای سیاه، اتحادیه اروپا،سازمان امنیت وهمکاری اروپا ومانند آنها را مدنظر داشته باشد.برداشتن گامهای جدیتر بمنظور عملیاتی ترکردن سازمان همکاریهای کشورهای اسلامی، اکو،غیرمتعهدها ،گروه دی-8 و دمیدن روح تازه به این نهادهای بین المللی همسو از دیگر تحرکات دیپلماتیک ایران در عرصه منطقه ای وجهانی می تواند باشد.
* افشار سلیمانی سفیر اسبق ایران در جمهوری آذربایجان و تحلیلگر ارشد مسایل بین اللمللی
