زنگ خطر واگرایی ارزی

درحالی‌که در یک سال نخست فعالیت دولت یازدهم، شکاف بین نرخ رسمی و غیررسمی عمدتا در مسیر نزولی قرار داشت و به سمت همگرایی حرکت می‌کرد، فاصله بین این دو نرخ در دو ماه اخیر (شهریور و مهر) بیشتر شده است. شکاف بین نرخ دلار مبادله‌ای و دلار بازار که در انتهای مردادماه به 5/14 درصد رسیده بود، در شهریور ماه به 2/16 درصد و در پایان مهرماه به 3/17 درصد افزایش پیدا کرد.

افزایش نرخ دلار و عبور قیمت آن از سه سطح 3150 تومان، 3200 تومان و 3250 تومان در بازه زمانی بین ابتدای شهریورماه تا پایان مهر عامل اصلی افزایش دوباره فاصله بین نرخ غیر‌رسمی و نرخ رسمی بود. در این بین «کاهش سرعت تعدیل نرخ رسمی» نیز عامل دیگری برای افزایش شکاف بین نرخ دلار بازار و دلار مرکز مبادلات بود.

 با توجه به آثار زیانباری که فاصله زیاد بین نرخ رسمی و غیررسمی در سال‌های 1390- 1391 بر اقتصاد کشور تحمیل کرد و زمینه را برای ایجاد رانت و سفته‌بازی فراهم می‌کرد، به نظر می‌رسد افزایش واگرایی بین این دو نرخ در دو ماه اخیر می‌تواند زنگ هشداری برای توجه بیشتر باشد. «دنیای اقتصاد» در این گزارش ضمن مرور 4 سال شکاف ارزی، به بررسی ریشه‌ها و علل این مساله می‌پردازد.

 آغاز شکاف با تشدید تحریم‌ها
شکاف فعلی که بین نرخ‌های «آزاد» یا «غیررسمی» دلار و نرخ «رسمی» آن وجود دارد، از پاییز سال 1389 آغاز شد که با نخستین زمزمه‌ها از امکان محدودیت نقل‌و‌انتقالات ارزی (به خصوص حواله ارز به امارات)، نرخ دلار در بازار آزاد رو به افزایش گذاشت و با سکون نرخ رسمی، شکاف ارزی ایجاد شد. متوسط نرخ دلار بازار در مهرماه 89 نسبت به ماه پیش از آن با 35 تومان افزایش به 1090 تومان رسید، ولی در همین بازه زمانی نرخ رسمی با 2 تومان افت به قیمت 1040 تومان کاهش پیدا کرد.

 به این ترتیب افزایش دلار بازار موجب آغاز فاصله گرفتن نرخ غیررسمی از نرخ رسمی شد. این تغییرات قیمتی در حالی رخ داد که اختلاف بین متوسط نرخ دولتی ارز و متوسط نرخ ارز بازار از سال 81 تا سال 89 حدودا  بین 5 تا 10 تومان بود، ولی از مهرماه 1389 اختلاف بین این دو نرخ به حدود 50 تومان رسید.

از این تاریخ (مهر 89) تا شهریور سال بعد، همچنان نرخ غیر‌رسمی فاصله بیشتری از نرخ رسمی ارز گرفت، ولی همچنان شکاف محدود بود و تغییرات قیمت‌ها نیز در حدی نبود که بتوان آن را «شوک ارزی» نام گذاشت.

به این ترتیب، سرآغاز شوک‌های ارزی را باید از شهریور 90 دانست. در این ماه متوسط نرخ رسمی دلار به 1063 تومان و متوسط نرخ غیررسمی این ارز به 1233 تومان رسید و برای اولین بار در طول یک دهه، فاصله بین نرخ رسمی و غیررسمی بیش از 100 تومان شد و شکاف بین نرخ رسمی دلار و دلار بازار نیز از 5 درصد در مهر 89 به 14 درصد در شهریور 90 افزایش پیدا کرد. در نتیجه پس از گذشت تقریبا یک دهه از سیستم تک نرخی، از شهریور90 نظام ارزی کشور عملا دو نرخی شد.

این وقایع، پس از این رخ داد که در نیمه نخست سال 1390، موج جدیدی از تحریم‌ها علیه اقتصاد ایران تصویب شد که دو حوزه نفت و سیستم بانکی ایران را هدف قرار داده بود و در نتیجه، هم درآمدهای ارزی کشور را محدود می‌کرد و هم ورود و خروج ارز به ایران را دچار مشکل ساخته بود.
رفتار بانک مرکزی در قبال ایجاد شکاف ارزی نیز قابل توجه بود.

به‌عنوان مثال، طی پاییز سال 1390، هر گاه بانک مرکزی اقدام به افزایش ملایم نرخ رسمی خود برای کاهش شکاف ارزی می‌کرد، واکنش بازار تندتر بود و نرخ آزاد ارز، با شدت بیشتری رشد می‌کرد. به‌عنوان مثال، در بازه زمانی یک‌ماهه دی‌ماه 1390، بانک مرکزی مجموعا متوسط نرخ ارز رسمی خود را 5/2 درصد افزایش داد، در حالی که در همین ماه، نرخ بازار 18 درصد دیگر به طور متوسط بالا رفت تا شکاف بین نرخ رسمی و غیررسمی به بیش از 500 تومان برسد و فاصله این دو نرخ، حدود 30 درصد شود.

 دلار 1226 تومانی
بانک مرکزی در بهمن ماه سال1390 با شیب تندتری نسبت به ماه‌های پیش از آن نرخ رسمی دلار را تعدیل کرد. در این ماه متوسط نرخ رسمی دلار با حدود 8 درصد افزایش نسبت به دی ماه، به 1203 تومان رسید. با این وجود بانک مرکزی در ادامه این روند قیمت‌گذاری را در پیش نگرفت. یکی از مهم‌ترین روزها در این روند، 8 بهمن ماه 1390 بود که پس از اینکه بانک مرکزی نرخ رسمی خود را 1226 تومان تعیین کرد، نرخ آزاد دلار با 180 تومان افزایش به 1780 تومان رسید. از این تاریخ نرخ رسمی بانک مرکزی (ارز مرجع) به مدت 17 ماه بدون تغییر ماند تا نرخ مرجع و نرخ 1226 تومانی، معنای یکسانی پیدا کنند.

 از بهمن سال 1390 تا شهریور سال 1391، با وجود ثبات نرخ رسمی، نرخ آزاد دلار حدود 44 درصد افزایش یافت و از 1611 تومان به 2321 تومان رسید. عدم تعدیل نرخ رسمی دلار همزمان با افزایش قیمت آزاد دلار در این بازه زمانی موجب شد اختلاف نرخ رسمی دلار و نرخ آزاد به بیش از یک هزار تومان برسد و شکاف این دو نرخ درانتهای شهریور 91 تقریبا معادل با 47 درصد شود.

 تعریف یک نرخ جدید
بانک مرکزی در 4 مهر ماه 1391 اقدام به تاسیس مرکز مبادلات ارزی کرد تا به سیستم دو نرخی قبلی (نرخ ارز مرجع و نرخ دلار در بازار آزاد) یک نرخ سوم نیز تحت عنوان «دلار مرکز مبادلات» اضافه شود. گفته می‌شد یکی از اهداف تاسیس مرکز مبادلات، جلوگیری از سرایت شوک‌های ارزی به قیمت کالای نسبتا ضروری وارداتی است. این کار قرار بود با سهمیه‌بندی ارز محدود موجود و اختصاص آن به کالاهای وارداتی دارای اولویت بیشتر انجام شود.

همچنین، این تصور نیز وجود داشت که با انتقال بخشی از فشار تقاضای خرید دلار از بازار به مرکز مبادلات، حجم معاملات روزانه بازار کم شود و کنترل بازار دلار در مواقع شوک قیمتی نیز ساده‌تر شود؛ اما با وقایع بعد، قیمت دلار پس از تاسیس مرکز مبادلات مسیر متفاوتی را با آنچه تصور می‌شد طی کرد. در حالی که در زمان تاسیس مرکز مبادلات نرخ دلار بازار 2500 تومان بود، قیمت دلار در انتهای مهرماه به بالای 3000 تومان رسید.

متوسط نرخ ارز در این ماه نسبت به شهریورماه حدود 800 تومان (35 درصد) افزایش یافت. در ماه‌های پایانی سال 1391، نرخ دلار افزایش‌های شدیدتری یافت و به سطوحی رسید که نه قبل از آن تاریخ و نه از آن مقطع به بعد، تجربه نشد. به‌عنوان مثال در ماه‌های پایانی سال متوسط نرخ دلار در بازار آزاد از 3500 تومان نیز فراتر رفت.

در برخی از روزهای زمستان 1391، نرخ‌های بالای 4000 تومانی نیز در بازار دیده می‌شد. هر چند این نرخ‌ها به صورت رسمی ثبت نمی‌شد و بعضا، با تعطیلی بازار به مدت چند ساعت یا چند روز نیز همراه می‌شد. این در حالی است که نرخ مرجع دلار، در کل سال 1391 بدون تغییر ماند و روی سطح 1226 تومانی ثابت شده بود. در این مدت، انتقالی تدریجی از ارز مرجع به ارز مبادلاتی صورت می‌گرفت و ارز مرکز مبادلات تقاضای ارزی مورد نظر بانک مرکزی را تامین می‌کرد. 

 مسیر جدید ارزی از خرداد 92
با برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری در خرداد 92 و آغاز به کار دولت یازدهم، در اولین گام نرخ ارز مرجع حذف شد و نرخ  ارز مرکز مبادلات به‌عنوان نرخ واحد ارز کشور معرفی شد. مشخصه اصلی دوره جدید ارز، کاهش سطح قیمتی دلار از یکسو و کاهش شدت نوسان‌ها از سوی دیگر بود.

دو موضوع به تقویت این مشخصه‌ها کمک می‌کرد: بهبود انتظارات نسبت به آینده در بین فعالان اقتصادی و بهبود درآمدهای ارزی کشور. همچنین بانک مرکزی نیز که حالا فقط یک نرخ رسمی یعنی دلار مرکز مبادلات را در اختیار خود داشت، تلاش کرد با افزایش سرعت تعدیل نرخ، به سمت نزدیک کردن نرخ‌های رسمی و غیررسمی و در نتیجه، کاهش شکاف قیمت‌های ارز، گام بردارد.

متوسط قیمت دلار در بازار آزاد در فروردین ماه 1392 معادل 3503 تومان و در اسفندماه این سال معادل 3026 تومان بود. نرخ رسمی دلار نیز در این یک سال از 1226 تومان (نرخ مرجع) در فروردین ماه به 2495 تومان در انتهای سال (متوسط نرخ مبادلاتی اسفند) افزایش یافت تا شکاف بین نرخ‌های رسمی و غیررسمی ارز در کشور، از حدود 65 درصد به حدود 17 درصد کاهش یابد. یکی از مهم‌ترین تحولات سال 1392 که بر بازار ارز اثرگذار بود، مذاکرات دیپلماتیک ایران با طرف‌های غربی بود که حول مسائل هسته‌ای کشور و رفع تحریم‌ها انجام می‌شد. این مذاکرات، در نهایت در اواخر پاییز سال گذشته به توافق‌نامه ژنو منجر شد که بر اساس آن، قرار بود طی 6 ماه ایران و کشورهای غربی، اقداماتی را برای نشان دادن مسالمت‌آمیز بودن برنامه‌ هسته‌ای ایران و همچنین لغو تحریم‌ها انجام دهند.

 این مذاکرات و توافق‌نامه ژنو، نقش زیادی در بهبود انتظارات نسبت به آینده قیمت ارز و ثبات در این بازار داشت.

البته در صورتی که نرخ مرکز مبادلات در ابتدای سال به‌عنوان مبنا در نظر گرفته شود، میزان تعدیل این شکاف متفاوت خواهد بود. در اولین روز کاری سال 1392 نرخ دلار مرکز مبادلات حدود 2459 تومان و در آخرین روز سال نیز حدود 2502 تومان بود. به‌عبارت دیگر، در کل در این سال، نرخ دلار مرکز مبادلات حدود 43 تومان افزایش یافت که ترکیب این موضوع با کاهش حدودا 500 تومانی نرخ رسمی در این بازه، به تعدیل قابل توجه شکاف ارزی بین نرخ‌های رسمی و غیررسمی در سال 1392 منجر شد.

 شکاف در نیمه اول سال جاری
در بهار سال جاری به دلیل بالا رفتن نرخ ارز بازار با نزدیک شدن به روزهای پایانی مهلت
 6 ماهه توافق‌نامه ژنو، اختلاف بین نرخ رسمی دلار و نرخ غیررسمی آن، افزایش پیدا کرد. شاخص بازار ارز پس از اینکه در نیمه دوم سال 92 در بازه2900 تومان تا 3100 تومان قرار گرفت، در اواسط فروردین ماه سال 93 به نرخ‌های بالای 3100 تومان صعود کرد و در اردیبهشت‌ماه و خردادماه در سطوح بالای 3200 تومان قرار داشت. در این میان بانک مرکزی بعد از اینکه نرخ رسمی دلار را در سه روز ابتدایی کاری سال جاری 30 تومان افزایش داد، در روزهای بعد و تا پایان اردیبهشت‌ماه نرخ رسمی تنها 15 تومان افزایش یافت.

 متوسط قیمت دلار در اردیبهشت‌ماه سال جاری نسبت به اسفندماه سال گذشته، 270 تومان بالاتر بود، در حالی که افزایش نرخ رسمی دلار در این بازه، حدود 57 تومان بود. این موضوع منجر به این شد که شکاف ارز از اسفند تا اردیبهشت، از حدود 17 درصد به حدود 22 درصد افزایش یابد.

با تمدید مذاکرات برای یک دوره 6 ماهه دیگر در تیرماه، فاصله تا انتهای مردادماه در مسیر کاهشی قرار گرفت. نرخ رسمی دلار نیز که در بهار به دلیل نوسان‌های بازار آزاد، نسبتا به صورت محافظه‌کارانه تعدیل می‌شد، در دو ماه ابتدایی تابستان و با ثبات بازار آزاد، با سرعت بیشتری افزایش یافت. با کاهش سطح قیمتی دلار بازار به حدود 3100 تا 3150 تومان و افزایش نرخ رسمی دلار به حدود 2582 تومان در مردادماه، شکاف ارزی نیز به حدود 600 تومان (کمتر از 15 درصد) کاهش یافت.

نرخ رسمی دلار مجموعا در تیرماه 
51 تومان و در مردادماه 40 تومان افزایش پیدا کرد. پس از پایان مذاکرات وین 6 در تیرماه و تمدید مذاکرات، روند کاهشی فاصله دو نرخ در مردادماه نیز ادامه یافت؛ اما با آغاز شهریورماه نرخ دلار بازار با افزایش تقاضا بالا رفت و تحت تاثیر این موضوع روند تعدیل نرخ رسمی از سوی بانک مرکزی با شیب ملایم‌تری دنبال شد.

نرخ رسمی دلار در شهریورماه تنها 8 تومان افزایش پیدا کرد. این در حالی است که محدوده تغییرات قیمتی دلار در این ماه نسبت به دو ماه ابتدایی تابستان یک سطح بالاتر آمد و به  3150 تومان تا 3200 تومان رسید. به این ترتیب پس از اینکه شکاف بین نرخ دولتی ارز و نرخ غیر‌رسمی، در سه ماه متوالی کاهش یافته بود، در آخرین ماه تابستان فاصله بین دو نرخ تا حدی افزایش پیدا کرد و شکاف نرخ دولتی و غیردولتی ارز در انتهای شهریورماه به 2/16درصد رسید.

فاصله بین نرخ رسمی و غیر‌رسمی در اولین ماه پاییز نیز بیشتر شد. در این ماه قیمت دلار از 3195 تومان در ابتدای ماه به 3230 تومان در انتهای ماه افزایش پیدا کرد. در این بین نرخ رسمی دلار تنها 5 تومان افزایش قیمت را تجربه کرد و از 2665 تومان به 2670 تومان رسید. به این ترتیب شکاف بین دو نرخ رسمی و غیررسمی در این ماه یک درصد نسبت به ماه انتهایی تابستان بالا رفت و از 2/16 درصد به 3/17 درصد افزایش پیدا کرد.

 با وجود ثبت شکاف 3/17درصدی در انتهای اولین ماه پاییز، فاصله بین نرخ رسمی و غیر‌رسمی در برخی از روزهای مهرماه به بالای 18 درصد نیز رسید. به‌عنوان مثال در تاریخ 6 مهر با عبور نرخ دلار بازار از 3265 تومان شکاف بین این دو نرخ به 3/18 درصد بالا رفت. با وجود کاهش دلار در ابتدای آبان‌ماه، ادامه روند افزایشی شکاف در دو ماه انتهایی سال جاری می‌تواند زمینه‌ای برای ایجاد رانت و بالا رفتن تقاضا برای سفته‌بازی شود.