یادداشت دریافتی- مهدی رحیمی راد*؛ پلات (۱۹۷۳) در توضیح مفهوم تله اجتماعی (Social Trap) معتقد است که تک تک افراد برای کسب سود و منفعت شخصی و کوتاه مدت خود در تلاش هستند اما این مسئله در دراز مدت موجب آسیب به اهداف بلند مدت خودشان، گروه و جامعه می‌شود. مثال‌های بارز آن استفاده بیش از حد از برق شهری در ساعت پیک توسط تک تک افراد که منجر به قطع برق یک منطقه می‌شود، یا قطع بی‌رویه درختان جنگلی برای امور تجاری و کشاورزی که در هنگام بروز باران‌های شدید موجب سیل و خسارت به کل جنگل و افراد می‌شود. یا صید بی‌رویه ماهی از یک دریاچه توسط افراد مختلف و به صورت جداگانه که سرآخر موجب خسارت به دریاچه شده و زیست آن را به خطر می‌اندازد.
یکی از مثال‌های بارز بحث تله اجتماعی در ایران فرهنگ ماشین و ترافیکی (Car Calture) است. چرا در هر ایستگاه مترو به محض توقف قطار سیلی از افراد مشاهده می‌شود که بی‌محابا و شتابان به سمت درب‌های خروجی می‌دوند. یا چرا در اتوبان‌های و بزرگراه‌ها شاهد سرعت بالاو لایی کشیدن خودرو‌ها هستیم؟
چرا علی رغم ملاحظه برخی از افراد در مورد اینکه مثلا روز بازگشت به شهرشان را به جای ۱۳ فروردین به دو یا سه روز دیگر بعد از آن موکول می‌کنند اما باز هم شاهد جاده‌های شلوغ و پرترافیک هستیم. مفهوم تله اجتماعی به توضیح این مطالب می‌پردازد.
مورد اول) شلوغی مترو درهنگام خروج و ترافیک در جاده‌های کشور:
اگر از بسیاری از مسافرین مترو سوال شود که چرا در هنگام خروج این قدر عجله می‌کنید، اکثر آنها پاسخ دهند که چون می‌خواهند زود‌تر به مقصد برسند یا در صورت تعلل، زمان خارج شدن آن به طول می‌انجامد. یعنی شخص منفعت شخصی را (زود‌تر رسیدن به مقصد خودش) قربانی منفعت گروهی (خروج با نظم و به موقع همه مسافرین نه عده‌ای از آنها) می‌کند.
درهنگام رانندگی هم سرعت زیاد و لایی کشیدن فرد با علم به اینکه این کار تخلف است صورت می‌گیرد. پس چرا فرد با توجه به کنترل‌هایی که برای حفظ نظم توسط دستگاه‌هایی مانند پلیس صورت می‌گیرد باز تخلف می‌کند؟
به نظر می‌رسد هر کدام از این افراد به دنبال منفعت شخصی و کوتاه مدت خودشان هستند و به منفعت گروهی و جامعه که حفظ نظم و حفظ جان سایر رانندگان است توجهی نمی‌کنند. در هردو مورد افراد می‌دانند تخلف می‌کنند اما منفعت فردی را بر منفعت گروه و جامعه ترجیح می‌دهند.
مورد دوم) چرا در ۱۴ و ۱۵ فروردین هم مانند روز آخر تعصیلات (۱۳ بدر) یا همین تعطیلات سه روزه اخیر عید فطر شاهد شلوغی جاده‌ها هستیم؟
تله اجتماعی به من می‌گوید اکثر افراد روز ۱۳ فروردین را برای بازگشت انتخاب می‌کنند پس من ۱۴ یا ۱۵ باز خواهم گشت. اما این فکر و طرز تلقی در خلا شکل نمی‌گیرد و موجب رفتار مشترکی در میان بسیاری از افراد می‌شود.
در واقع این رفتار مشترک حاصل تله اجتماعی است که من اعتماد می‌کنم افراد طبق تلقی من رفتار خواهند کرد و در واقع دره‌مان زمان فرد دیگری به این صورت فکر خواهد کرد. در نتیجهٔ این تفکر بین الاذهانی شاهد اصطلاحاًٌ گول و فریب خوردن افراد توسط تله جامعه خواهیم بود و در پی آن شلوغی و پرتراکم بودن جاده‌ها در روزهای بعد از ۱۳ فروردین مشاهده می‌شود.
از موارد دیگر هم می‌توان به استفاده از وسایل نقلیه شخصی به جای استفاده از نوع عمومی آن اشاره کرد. برخی از افراد ترجیح می‌دهند از خودروی شخصی استفاده کنند و دلایل کاملا شخصی ارائه می‌کنند این اقدام در کوتاه مدت به رفع نیاز شخص کمک کرده و برای وی ممکن است منفعت‌هایی نیز در پی داشته باشد اما در بلند مدت خودش و دیگران را درگیر مسائل سایکوتیک و محیط زیستی آن خواهد کرد.
*(کار‌شناس ارشد جامعه‌شناسی)
