تمدید انحصار در بازار خودرو

در شرایطی مشتریان ایرانی انتظار داشتند پس از برجام، روند توسعه محصول در بازار خودرو کشور به سرعت طی شود، که ظاهرا خودروسازان قصد دارند بازار زیر 50 میلیون تومان را به‌واسطه محصولات داخلی، خود اداره کرده و بازار بالای 50 میلیونی‌ها را نیز به کمک قراردادها و تفاهم‌نامه‌های خارجی‌شان کنترل کنند. اگر نگاهی به نمای کلی بازار خودرو ایران بیندازیم، به وضوح می‌بینیم که در بازه قیمتی زیر 50 میلیون تومان، فقط دو خودروساز بزرگ کشور حرف اول را می‌زنند و تقریبا هیچ رقیب قدرتمند خارجی و حتی شرکت‌های بخش خصوصی، یارای رقابت با آنها را ندارند.

این بازه قیمتی پر‌است از محصولات قدیمی و نه چندان باکیفیت، که خودروسازان و مشتریان ایرانی سال هاست به آنها خو گرفته و پیوندی عمیق و البته از سر ناچاری میان‌شان برقرار است. با وجود اینکه بیشتر خودروهای حاضر در این بازه قیمتی، از سطح کیفی مناسبی برخوردار نیستند، نه خودروسازان توان دل کندن از آنها را دارند و نه مشتریان چاره‌ای جز خرید این محصولات به خود می‌بینند.

در حال حاضر سه محصول از شرکت‌های خودروساز که بسیار قدیمی نیز به شمار می‌روند، جزو پر‌تیراژترین و پر‌فروش‌ترین‌های صنعت خودرو محسوب می‌شوند. تکنولوژی این خودروها به حدود سه دهه قبل برمی‌گردد و آنقدر قدیمی شده‌اند که دیگر آثاری از آنها در هیچ کشوری یافت نمی‌شود.

با این حال، همین خودروهای قدیمی و کم‌کیفیت و پرمصرف، همچنان انتخاب اول و آخر بخش اعظم مشتریان ایرانی به حساب می‌آیند، انتخابی البته از سر اجبار و نه از سر تمایل. اصلی‌ترین دلیل تولید انبوه و فروش بالای این خودروها اما بی‌رقیبی آنها است، چه آنکه بسیاری از مشتریان چندان قدرت انتخاب بالایی در بازه قیمتی زیر 50 میلیون تومان ندارند و توان خرید بیشتر آنها با همین سه خودرو تطابق دارد. در این بازه، خودروهایی مانند تندر-90، رانا، دنا و پژو 206 (که البته این محصول هم در حال قدیمی شدن است) نیز به چشم می‌آیند، با این حال 405 و پارس و پراید بیشتر با جیب مشتریان سازگاری دارند و طبعا فروش‌شان نیز بالاتر است.

به‌عنوان مثال، دنا و تندر-90 با وجود آنکه کیفیت بالاتری دارند، چون قیمت‌شان بالاتر است، از فراوانی کمتری در تولید و فروش برخوردار هستند. با این تفاسیر، مشخص می‌شود که چالش اصلی مشتریان در بازار خودرو ایران در کنار مسائلی مانند کیفیت و خدمات پس از فروش، قیمت خودروهای داخلی است. از همین رو مشتریان بسیار امیدوار بودند که پس از برجام و به‌واسطه حضور خودروسازان خارجی در ایران، محصولاتی با سطح کیفی و قیمت مناسب تولید و عرضه شود تا دیگر مجبور به خرید خودروهای قدیمی نباشند.

در واقع «توسعه محصول» اصلی‌ترین توقع و انتظار مشتریان بازار خودرو ایران از برجام بود و امیدواری آنها به این موضوع به حدی بود که در پی آن، رکودی سنگین بر بازار حکمفرما شد. به‌عبارت بهتر، چون مشتریان گمان می‌کردند پس از برجام، محصولاتی با کیفیت و دارای قیمت مناسب راهی کشور می‌شود، بخشی از آنها خرید را به تعویق انداختند تا به جای خودروهای قدیمی، محصولاتی ارزان سوار شوند. با این حال، تا به امروز این رویا تعبیر نشده و مشخص نیست که اصلا چنین خودروهایی در نهایت وارد بازار کشور خواهند شد یا نه.

در این مورد، فربد زاوه، کارشناس خودرو کشور به «دنیای‌اقتصاد» می‌گوید: قراردادها و تفاهم‌نامه‌های فعلی خودروسازان کشور با خارجی‌ها‌ نشان می‌دهد آنها بیشتر به فکر توسعه محصول در بازه قیمتی بالای 50 میلیون تومان هستند و این بدان معناست که بازار زیر 50 میلیون قرار است همچنان با همین خودروهای فعلی اداره شود. وی با بیان اینکه با شرایط فعلی، انحصار در بازار خودروهای زیر 50 میلیون تومان تمدید خواهد شد، می‌افزاید: به‌نظرم هدف این بود که در جریان قراردادهای پسابرجام صنعت خودرو، از خودروسازان و قطعه‌سازان داخلی حمایت شود و این حمایت معنایی جز حفظ انحصار ندارد. اظهارات زاوه در شرایطی است که حسن کریمی سنجری دیگر کارشناس بازار خودرو کشور نیز معتقد است خودروسازان باید روند توسعه محصول را به بازار زیر 50 میلیونی‌ها تعمیم بدهند.

وی با بیان اینکه حفظ بازار و توسعه محصول به برنامه‌ریزی نیاز دارد، می‌گوید: خودروسازان در قراردادهای خارجی خود روی بازار 50 میلیون به بالا تمرکز کرده‌اند، حال آنکه باید تمام لایه‌های هرم تقاضا را در بازار پوشش دهند. وی با بیان اینکه خودروسازان خواه ناخواه ناچار می‌شوند به سمت توسعه محصول در بازه قیمتی زیر 50میلیون تومان نیز بروند، می‌افزاید: وقتی قرار است در نهایت این اتفاق رخ بدهد، چه بهتر که با برنامه‌ریزی و استراتژی توسعه محصول صورت بگیرد نه تحت فشار بازار. کریمی ادامه می‌دهد: خودروسازان اگر برای توسعه محصول در بازه قیمتی زیر 50 میلیون، استراتژی داشتند، باید آن را اعلام می‌کردند و مثلا می‌گفتند که پنج سال دیگر خودروهای جدید در این بازار عرضه خواهیم کرد. به گفته وی، ظاهرا خودروسازان خودشان نیز راضی به وضع موجود بوده و می‌خواهند تا جایی که امکان دارد، از اوضاع فعلی استفاده کنند.

برندگان و بازندگان بازار پسابرجام خودرو
شرایط فعلی بازار خودرو ایران اما این پرسش مهم را در ذهن تداعی می‌کند که تداوم این وضع به نفع کیست؟ خودروساز؟ قطعه‌ساز؟ یا مشتری؟

اگر ملاک پاسخ به این پرسش را قراردادها و تفاهم‌نامه‌های آینده خودروسازی کشور در نظر بگیریم، به‌نظر می‌رسد تنها کسانی که نفعی از بازار آینده خودرو نخواهند برد، مشتریان هستند و بس، هرچند با تعابیر مختلف، می‌توان خودروسازان و قطعه‌سازان را نیز به نوعی بازنده دانست.

طبق قراردادها و تفاهم‌نامه‌های منعقد شده، بیشتر خودروهای جدیدی که بناست در ایران تولید و عرضه شوند، از قیمتی بالای 50 میلیون تومان برخوردارند و تنها در یکی دو مورد قول و قرارهایی برای عرضه محصولاتی در بازه قیمتی زیر 50 میلیون تومان گذاشته شده است.

بنا به گفته خودروسازان داخلی، محصولات پسابرجام بازار خودرو کشور را فعلا پژوسیتروئن‌های بالای 50 میلیون تومان تشکیل می‌دهند که سقف قیمت‌شان به 180 میلیون تومان می‌رسد. خودروسازان البته از محصولات جدید رنو نیز صحبت به میان می‌آورند و این در حالی است که در این بین تنها یک خودرو به نام «کوئید» قیمتی متناسب با قدرت خرید بخش اعظم مشتریان ایرانی دارد. از طرفی، تولید این خودرو از همین حالا با حواشی خاص خود روبه‌رو شده و مشخص نیست در نهایت کدام خودروساز داخلی صاحب آن خواهد شد. اگرچه گفته می‌شود کوئید قابلیت تولید با قیمتی زیر 30 میلیون تومان را دارد، با این حال با توجه به تجربه‌های قبلی (به‌خصوص تندر-90 که قرار بود محصولی ارزان باشد)، تضمینی بابت عرضه این محصول با قیمت موردنظر نیست.

البته آن طور که خودروسازان عنوان کرده‌اند، علاوه‌بر رنو و پژو، مذاکرات با شرکت‌های دیگری مانند نیسان و فیات و فولکس واگن نیز در جریان است و حتی صحبت‌هایی برای تولید محصولات به اصطلاح ارزان با کمک آنها، انجام شده است. با این حال هنوز هیچ چیز در مورد مشارکت با این خودروسازان قطعی نبوده و تنها ورود محصولات پژوسیتروئن و رنو به کشور، حتمی به‌نظر می‌رسد.

با این فرضیه و در‌صورتی‌که مذاکرات با نیسان و فیات و فولکس به نتیجه دلخواه و مطلوب نرسد، بازار آینده خودرو ایران تقریبا تنها در بازه قیمتی بالای 50 میلیون تومان (که تنها بین 20 تا 30 درصد مشتریان را در خود جای داده) از قراردادها و تفاهم‌نامه‌های خودرویی پسابرجام، منتفع خواهند شد. با این شرایط به‌نظر می‌رسد این وسط تنها خودروسازان و قطعه‌سازان داخلی (و البته شرکت‌های خودروساز خارجی) برندگان نسبی بازار پسابرجام خودرو کشور خواهند بود.

در این مورد، کریمی سنجری با اشاره به اینکه در قراردادهای پسابرجام صنعت خودرو، سر مشتریان بی‌کلاه مانده، می‌گوید: یک استراتژی حساب شده از سوی خودروسازان داخلی و خارجی و همچنین قطعه‌سازان، در نظر گرفته شده تا به‌واسطه آن هر سه طرف از قراردادهای پسابرجام سود ببرند. وی با بیان اینکه حفظ وضع موجود در بازار خودرو زیر 50 میلیون، به نفع خودروسازان و قطعه‌سازان تمام می‌شود، می‌افزاید: وقتی قرار باشد همین خودروهای قدیمی در بازار زیر 50 میلیون تولید شوند، قطعه‌سازان دیگر مجبور به سرمایه‌گذاری و تغییر اتوماسیون نیستند و خودروسازان داخلی نیز حداقل تا مدتی همچنان فروش مناسبی در این بازه قیمتی خواهند داشت. این کارشناس تاکید می‌کند: با ادامه این وضع، بخشی از مشتریان ناامید شده در بازار زیر 50 میلیون، به سمت محصولات چینی می‌روند و این یعنی چینی‌ها نیز در بازار آینده خودرو کشور منتفع خواهند شد. به گفته کریمی، هرچند همچنان بخشی از مشتریان، خریدار خودروهای داخلی خواهند بود، با این حال به‌دلیل تداوم نارضایتی از کیفیت و قیمت خودروها در بازه زیر 50 میلیون، این موضوع به پاشنه آشیل خودروسازان و البته قطعه‌سازان تبدیل و آنها مجبور می‌شوند به سمت توسعه محصول در این بازه قیمتی بروند. کریمی اما در نهایت تاکید می‌کند که خودروسازان مایل به حفظ وضع موجود در بازار خودروهای زیر 50 میلیون تومان هستند؛ زیرا فعلا نفع آنها را در پی دارد.

خودروسازان برنده‌اند؟
اما آیا واقعا باید خودروسازان و قطعه‌سازان داخلی را برنده بازار خودرو آینده کشور دانست؟ پر‌واضح است که خودروسازان کشور نیز مانند هر بنگاه اقتصادی دیگر، سودش در فروش بیشتر است و آنها به این منظور باید خلأهای خود را در بازار پوشش دهند. پر کردن این خلأها اما با توسعه محصول ممکن است و ازآنجاکه خودروسازان به اندازه کافی در بازار زیر 50 میلیون تومان حضور دارند، با استفاده از فرصت برجام به سراغ بالای 50میلیونی‌ها رفتند تا آنجا را نیز پوشش بدهند. در واقع توسعه محصولی که انتظار می‌رفت در پسابرجام رخ بدهد، فعلا در بازه قیمتی بالای 50 میلیون تومان بازار خودرو کشور اتفاق افتاده است و با این حساب، خودروسازان داخلی همچنان بازار زیر 50 میلیون را با همان محصولات قدیمی در کنترل خواهند داشت. هرچند در نگاه اول این‌گونه به‌نظر می‌رسد که حفظ این شرایط، به نفع خودروسازان و قطعه‌سازان خواهد بود، با این حال برخی کارشناسان معتقدند نفع آنها در توسعه محصول است، آن هم در همه بازه‌های قیمتی بازار.

در این مورد زاوه معتقد است: برای خودروسازان و قطعه‌سازانی که این همه زیان انباشته داشته و حتی در مسیر زوال قرار گرفته‌اند، حفظ وضع موجود نه تنها به نفع آنها نیست؛ بلکه به ضررشان است. این کارشناس با تاکید بر اینکه نفع خودروسازان و قطعه‌سازان در رقابت است نه انحصار، می‌افزاید: به نفع خود آنها است که برای بازار خودرو زیر 50 میلیون تومان کشور در آینده، استراتژی و برنامه‌ریزی داشته باشند، زیرا فشار افکار عمومی اجازه نخواهد داد آنها با همین خودروهای قدیمی به زندگی‌شان ادامه بدهند.

وی در پاسخ به این پرسش که پیش‌بینی‌اش در مورد آینده بازار خودرو ایران چیست، تاکید می‌کند: به‌نظر م طی دو سال آینده اتفاق خاصی در بازار خودروهای زیر 50 میلیون تومان رخ نخواهد داد، اما در بازه قیمتی 50 تا 100 میلیون تومان، با تغییراتی نسبی روبه‌رو خواهیم بود. به گفته زاوه، بازار خودروهای 50 تا 100 میلیون پس از مدتی دوباره به دست چینی‌ها خواهد افتاد، زیرا خودروهایی که قرار است روانه بازار کشور شوند، به لحاظ قیمت و آپشن نمی‌توانند چینی‌ها را شکست دهند.